بایراملار بایرامی
علیرضا صرافی
آرتیق دیلماجین دیلی باغلاناراق، اؤزومون ده توتولوب اسیر دوشدوگومدن سونرا، بوتون قیش بویونجا دینمز-سؤلهمز بیر بوجاغا چکیلیب، قیشلاماغا مجبور قالمیشدیم.
ایندی ایسه، باهارین اوغورلو گلیشینی اوزومه توتوب، سیز عزیز دوستلاریمی بیر داها سالاملاییر و سیزلری خبرسیز بوراخدیغیم اوچون عفو دیلر، یئری گلمیشکن ده نوروز بایرامی حاقیندا آپاردیغیم سون آراشدیرمامی سیزلره تقدیم ائتمک ایستردیم.
بو قصور ایله نولور قاپینا گر گئج گلسم
ایلده بیر کرّه گلر گولشنه اکثر نوروز
علیرضا صرافی
بایراملار بایرامی
بیرینجی ائدیت: 25/11/1387
ایکینجی ائدیت: 29/12/1387
اؤزت:
نوروز بایرامی بیزیم ان اسکی و ان طنطنهلی بایرامیمیزدیر. او عینی حالدا نئچه بایراملارین ذیروهسینده یئر آلان بیر کمپلکسدیر.
آذربایجانلیلاردان علاوره، بوتون تورک خالقلاری دا بو بایرامی اؤز دوغما و اسکی بایراملاری کیمی عزیز توتار. بو بایرام عصیرلر بویو چئورهدهکی دینلر و اینانج سیستملری ایله قایناییب، قاریشاراق گونوموزه قدر گلیب، چاتمیشدیر.
نوروز آذربایجان خالقینا نه قدر دوغما اولسا دا، اؤز گنیش جوغرافیاسی و اسکی تاریخی اعتیباری ایله، بیر چوخ تورک و تات خالقلارین دا دوغما و اورتاق بایرامیدیر.
دینلره گلدیکده دئمک اولار کی بو بایرام نه زرتشتیلیگین، نه ده اوندان سونرا گلن هئچ بیر دینین اؤزل مالی اولمامیشدیر، اما سونرالار زرتشتیلشن، کریستانلاشان و مسلمانلاشان شرق خالقلاری، اؤز اسکی گلهنکلرینی ایتیرمهمک اوچون اونو یئنی دینلرله باریشدیراراق یاشاتماغی باجارمیشلار.
---------------------------------------------------
--------------------------------------------------
آچار سؤزلر: بایرام، نوروز، آذربایجان، ارگنهکون، شامانیسم، سومر، زرتشتیلیک، جمشید، بایرام آیی، امیرالمؤمنین، حضرت علی (ع)
آذربایجانین اکثر یئرلرینده نوروز بایرامینا صیرف "بایرام" دئییلر و آنجاق باشقا بایراملاردان آییرد ائدن زامان بعضا اونا نوروزبایرامی، امیربایرامی و سون ایللرده ده باهاربایرامی، یئنیگون، ایلباشی ... دئییرلر. نوروز بایرامی خالقیمیزین ان طنطنهلی و ان اسکی بایرامیدیر.
بیلدیگینیز کیمی بیزیم بیر پارا بایراملاریمیز اسلامیتله باغلیدیر. میثالچون: قوربان، مبعث و اوروجلوق (فیطیر) بایرامی، یا دا شیعه مسلمانلارا مخصوص اولان: غدیر و بارات بایرامی.
بو بایراملار تمامیله قمری تقویم اساسیندا توتولور، اونا گؤره ده ایل بویونجا فصیلدن فصیله بونلارین یئری دییشیلیر. آنجاق اسلامیتدن اؤنجهکی بایراملاریمیزین هامیسی شمسی تقویم ایله توتولاراق، ثابیت موسیم و فصیللرده کئچیریلیر. او جملهدن: خیدیر نبی بایرامی، چیلله گئجهسی، آخیر چرشنبهلر و نوروز بایرامی.
نوروز بایرامی کمپلکس بیر بایرامدیر، او تقریبا ایکی آی سورن بیر نئچه شنلیکلرین تام ذیروهسینده یئر آلیر. نوروزون عرفهسینده باشلایان خیدیرنبی، چیللهقوودو، قیشدانچیخدیم، چرشنبه آخشاملاری شنلیکلرینی، نوروزون مقدمهسی و اونا حاضیرلیق مراسیمی کیمی دُیُرلندیرمک اولار. تصادفی دئییلدیر کی ایلین سون آیینا دا "بایرام آیی" آدی وئریلمیشدیر.(1)
باهار بایرامی اولان نوروز اساسا اکینچی خالقلارین آراسیندا میدانا گلمیشدیر، هر بیر خالق بو بایراملا باغلی اتنیک، یئرلی میللی خصوصیتلرینه اویغون موسیم نغمهلری، مراسیم نغمهلری، رقصلر یاراتمیشدیر. آذربایجاندا بو بایرامدا گؤیردیلن سمنی یازین گلمهسینین، طبیعتین جانلانماسینین نیشانهسی ساییلیر . ..سمنی گؤیرتمکله گلن ایل اوچون برکت، بوللوق آرزولارمیشلار. بایراما دؤرد هفته قالمیش هر چرشنبه آخشامی و بایرام گونو تونقال قالاماقلا و چال چاغیر یولا سالماقلا، اودا، گونشه اولان اعتیقاد و ایناملارینی ایفاده ائتمیش اولورلار. (Azərbaycan Ensiklopedyası-Novruz)
*
بیر چوخ تدقیقاتچیلار او جملهدن: دکتر مهرداد بهار و دکتر محمدتقی زهتابی بؤلگهنین اسکی خالقلاری اولان سومر، قوتتی، لولوبی و ماننالاردا دا باهار بایرامینین کئچیریلدیگینی و اساسا اسکی چاغلاردان باشلایاراق بو گونه گلدیگینی سؤیلرلر. (Celil Yegubzade S. 359)
سومر اساطیرینده بو بایرامین یارانماسی بیتگی و دیریلیک آغاجی تانریسی -دوموزون، گؤی آنا تانریسی "این آنا"-یا ائلچی گئتمهسی و سونرا دا (یایین سونوندا) انکیمدونون طرفیندن اؤلدورولمهسی و هر ایل یئنیدن (یازین اولینده) دیریلمهسی ایله ایلگیلی قید ائدیلیر. دئمک دوموز اؤلدورولنده پائیز و قیش گلیر، دیریلنده ده یاز گلیب، طبیعت دیرچلیر. (حسین فیض الهی وحید)
شرق تورکلرینین فولکوروندا همین گون ارگنهکون ایله باغلانار و تورکلرین بوزقورد قیلاووزلوغو ایله ارگنهکوندان اوغورلو چیخیشلاری گونو کیمی حسابا آلینار. (Cavad Hey’et – S. 158)
ابوریحان بیرونینین یازدیغینا گؤره نوروز، اسطورهوی پادشاه جمیشیدین قیزیل تخته مینیب، آذربایجانا گلمهسی گونودور. (پرویز یکانی زارع - ص117)
محمدحسین ابن خلف تبریزی ده عینی روایتی بئله یازمیشدیر:
"جمشید یئر اوزونو گزیرمیش، آذربایجانا چاتینجا، بویوردو جواهیرلرله سوسلنمیش تختینی اوزو گوندوغانا، هوندور بیر یئرده قورسونلار، اؤزو ده جواهیر تاجینی باشینا قویوب، تخت اوزرینده اَیلشیر. گون چیخینجا، ایشیغی تاج و تخته دوشرک، چوخ پارلاق شعاعلار ساچیلدی، خالق سئوینیب، سؤیلهدیلر: بو یئنی گوندور" (برهان قاطع- نوروز مادهسی) (2)
ابوالقاسم فردوسی ده شاهنامهده عینی روایتی بئله یازمیشدیر:
"جمشید پادشاه گونشه بنزین جواهیرنیشان تخته ایلشدیگی اوچون خالق بونا حیران قالیب و یئنی گون دئمیشلر."(3) و (4) (فرهنگ معین- نوروز مادهسی)
بیلدیرمهلییم کی فردوسینین روایتینده اساسا بو آد قویمانین هانسی اؤلکهده اوز وئردیگینه توخونولمامیشدیر.
اسطورهوی پادشاه جمشید، هله ده بیزیم خالق ناغیللاریمیزدا "ملیک جومشود" کیمی تانینیر. هم ده آغساققاللاریمیزدان بئله ائشیتمیشیک کی:
"بو بایرام ملیک جومشوددن قالیب" (5)
الده اولان معلوماتلار ثبوت ائدیر کی ساسانیلر (224-652 م.) بو بایرامی رسمی بیر بایرام کیمی قبول ائدیب و اونو چوخ طنطنهلی کئچیریرمیشلر. (فرهنگ فارسی- ماده نوروز)
دئمک اسلامیتدن اول ماننالاردان باشلامیش ساسانیلره قدر همین بایراما آذربایجاندا یوکسک قیمت وئریلرمیش، او ساسانیلر دورونده زرتشتیلیک و سونرالار دا اسلام دینی ایله بیر پارا ظاهیری اویوشمالاردا بولونموش و نهایت بوگونوموزه گلیب چاتمیشدیر.
آذربایجانین اسلامیتدن اول زرتشتی دینینین اساس مرکزلریندن اولماسی هامییا آیدیندیر، بو گون آذربایجانین یئرلی اهالیسینده هئچ بیر زرتشتی یوخدور، اونلار آنجاق اورتا ایران، بیرده هیندوستاندا یاشاییرلار(6)، ماراقلیدیر کی همین زردشتی آزینلیق، نوروز بایرامینی اؤز دینی بایراملاری کیمی بیلیب، اونو اولدوقجا عزیز توتارلار.
*
باهار بایرامینین جغرافیاسی باهارین اؤزو قدر ده گنیشدیر. تورک دونیاسینین هر بیر یئرینده: اویغوروستاندان، بالکانلارا، تاتاریستاندان قاشقاییستانا کیمی یئر کورهسینین بؤیوک بیر منطقهسینده یاشایان تورک خالقلاری هر ایل بو بایرامی قئید ائدرلر.
ایران اسلام جمهوریتی و افغانیستاندا اساسا رسمی ایل تقویمینین ایلک گونو نوروز بایرامی ایله باشلار.
اسکی هونلار، گؤیتورکلر و تاپقاچلاردا دا همین بایرامین قیده آلینماسی بیزه معلومدور. بوگون یاقوت، چوواش، باشقیرد، آلتای، خاکاس، قیریم تاتارلاری، قاراچای- مالقار تورکلری، آذربایجان، اویغور، آنادولو، تورکمن ، اؤزبک، قازاق، قیرقیز، قاراقالپاق، نوغای، بولغاریستان، باتی تراکیا و کوزوو تورکلری (14-1 مارت) بو بایرامی قید ائدیرلر .... بونلارین ایچینده ایران و حتی عراق و میصیردن ده آد چکمک اولار. (Mehmet Tekin S.332,333)
آدی کوردجهده Newroz ، فارسجادا ایسه Noorouz کیمی تلفظ اولونان بو بایرام کوردلر، فارسلار آراسیندا دا چوخ طنطنهلی کئچیریلر. اونلاردان علاوه افغانلار، تاجیکلر ده همین بایرامی قیده آلارلار.
گؤروندوگو کیمی، غیرمسلمان (شامانیست، یهودی، کریستیان) تورکلر او جملهدن یاقوتلار (ساخالار)، آلتایلار، خاکاسلار، قرائیم و قاقاووزلار دا بو گونو بایرام توتارلار.
شامانیست آلتایلار بو بایراما "جیلقایاک (7) Cılqayak" دئیرلر. بیزیم دیلده دئییلسهیدی" ایلآیاق" اولاردی. دئمک آلتایلار یئنی ایله آیاق باسدیق دئیه بو گونده سئوینر و شنلیک ائدرلر.
شامانیست خاکاسلار اونا "چیل پازی Çılpazı" یا خود "ایل باشی" آدی وئرمیشلر.
قازاقلار ایسه بو بایراما "ژاناکون (8) Jana kün" یا خود "یئنیگون" دئیرلر. اونلار هم ده بو بایراما "اولوس گونو" و "اولوسون اولو گونو" آدی وئرمیشلر.
افغانیستاندا اونا "عید گل سرخ" یاخود "قیزیل گول بایرامی" دئیرلر.
بو فرقلی آدلاردان باشقا عینی حالدا اکثر خالقلار اونو نوروز آدی ایله ده تانییارلار.
باهار بایرامینا نوروز آدی وئریلمهسینه بیر چوخ قدیم منبعلرده ده راست گلمک اولور. یوخاریدا ابوریحان بیرونی و محمدحسین خلف تبریزینین یازدیقلاری اسطوهوی روایتلردن بحث ائتدیک، ماراقلیدیر کی تورک تقویمیندن سؤز آچان محمود کاشغرلی دا دیوان لغاتالترکده همین کلمهنی ایشلتمیشدیر.
او پارس سؤزونون ایضاحیندا تورک ایللرینه، سونرا دا فصیللر و آیلارینا توخوناراق بئله یازیر:
"کؤچبه و مسلمان اولمایان تورکلر، ایلی دؤرد آیریما بؤلرک آد وئریرلر. هر اوچ آیین بیر آدی واردیر. ایلین کئچمهسی بونونلار بیلینیر: "نیروز"دان ایلکباهارا "اغلاق آی" ، سونرا دا "الوغ اوغلاق آی" دئیرلر." (دیوان لغات الترک، ج1 ص291)
گؤروندوگو کیمی کاشغرلی بو سؤزو "نیروز Nəyruz" کیمی قیده آلمیشدیر. (9)
بایراما وئریلن بو آد گونوموزده ده تورک خالقلاری آراسیندا ایشلنمکدهدیر. کارشیلاشتیرمالی تورک لهجهلری سؤزلوگوندن آلدیغیم (لهجه خصوصیتلرینه گؤره آزجا دییشن) نوروز سؤزونو آشاغیداکی تابلو دا گؤره بیلرسینیز.
(Karşılaştırmalı Türk Lehceleri Sözlüğü- nevruz maddesi)
آذربایجانلیلار: | نوًوروز | Novruz |
اویغورلار: | نوًروز | Noruz(10) |
اؤزبکلر: | نَوروًز | Nəvroz |
باشقوردلار: | ناوروذ | Nauruź |
تاتارلار: | نَوروز | Nəvruz |
تورکمنلر: | نوًوروز | Novruz |
تورکیه تورکلری: | نئوروز | Nevruz |
قازاقلار: | ناوروز | Navruz |
قیرقیزلار: | نؤروز | Növruz |
دئمک بو بایرام آذربایجان خالقینا نه قدر دوغما اولسا دا، اؤز گنیش جوغرافیاسی و اسکی تاریخی اعتیباری ایله، بیر چوخ شرق خالقلارینین دا دوغما و اورتاق بایرامیدیر.
*
آتا-بابالاریمیز "تاتسیز تورک اولماز"(11) دئمیشلر. منجه نوروز بایرامی ائله همین ادعانین تثبیتینده ان کسگین تاریخی بیر گرچکدیر. چونکو بو بایرام عصیرلردن بری هم تورکلرین، هم ده تاتلارین اورتاق بایرامی اولموشدور. نوروز بایرامی مراسیمینده دونیانین هاراسیندا و هانسی خالق طرفیندن توتولورسا توتولسون، بیر سیرا اورتاق اؤزللیکلر یاشاماقدادیر. مثلا هر یئرده:
بایرام قاباغی قبریستانلیقلارا گئدیلر. حضورلو یئرلره باش چکیلیب، یاسلیلارا باشساغلیغی وئریلر، بایرام گونلرینده قوهوم-قارداشین، یار-یولداشین گؤروشونه گئدیلر، کوسولولر باریشار، فقیر- فقرایه، خستهلره، یوخسوللارا باش چکیلیب، اونلارا یاردیم اولونار. بایرام مناسیبتینه کؤهنه ساخسیلار، کؤهنه پالتارلار آتیلیب، دئییشیلر. یئنی قاب-قاجاق یئنی پار-پالتار آلینار. بایرام اوچون اؤزل یئمکلر و تاتلیلار حاضیرلانیر، (سمنی، باغلاوا کیمی) بایرام گونلرینده جمعی اولاراق چؤله گئدیلر و شنلیکلر کئچیریلر و س.
*
نوروز تاریخ بویو اطراف محیطده یایغین اولان دین، مذهب و خالق کولتورلری ایله قایناییب، قاریشمیشدیر. اونا گؤره ده اوندا بیر چوخ مذهبلرین و کولتورلرین ایزلرینی تاپماق اولار. مثلا:
آوستادا بو گونه هئچ بیر ایشاره اولمادیغینا باخمایاراق زرتشتیلر اونو اؤز دینی بایراملاری کیمی بیلرلر. اونلار چرشنبه آخشامی اود اوستوندن آتلانماغی آتشپرستلیکدن قالما بیر مراسیم کیمی قیمتلندیریرلر.(12)
کریستیان قاقاووزلار اونو عزیز لازار ایله باغلارلار. (Tudara Armavut S.66)
آذربایجان و آنادولودا بو گونو حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و حضرت محمد(ص) ایله باغلایلان روایتلر وار. بوتون بونلار ثبوت ائدیر کی کریستان یاخود مسلمان تورکلر اؤز اسکی گلهنکلرینی ایتیرمهمک اوچون اونو یئنی گلن دینلرله باریشدیراراق یاشاتماغی دا باجارمیشلار.
بئلهلیکله بو قناعته گلمک اولار کی بو بایرام نه زرتشتیلیگین، نه ده اوندان سونرا گلن هئچ بیر دینین اؤزل مالی دئییل.
------------------------------------------------------------------------------
آرتیرمالار
[1]- ایلین آخیر آیینا بیر نئچه آد وئریلیب اوجوملهدن: بوز آی، جمرهلر و بایرام آیی .
2- برهانالدین خلف تبریزینین یازدیغی اصیل متن بئلهدیر:
"جمشید...سیر عالم میکرد، چون به آذربایجان رسید فرمود تخت مرصعی را بر جای بلندی رو به جانب مشرق گذارند و خود تاج مرصعی بر سر نهاده بر آن تخت بنشست، همین که آفتاب طلوع کرد و پرتوش بر آن تاج و تخت افتاد، شعاعی در غایت روشنی پدید آمد، مردمان از آن شادمان شدند و گفتند این روز نو است."
3- شاهنامهده بئله یازیلمیشدیر:
به فرّ کیانی یکی تخت ساخت چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت
که چون خواستی دیو برداشتی ز هامون به گردون برافراشتی
چو خورشید تابان میان هوا نشسته برو شاه فرمانروا
جهان انجمن شد بر تخت اوی فرو مانده از فرّه بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین برآسوده از رنج تن، دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند می و جام و رامشگران خواستند
چنین روز فرخ از آن روزگار بمانده ازو خسروان یادگار
4- آذربایجانلیلار او گونش ضیالاری آلتیندا پارلایان تاج و تختی گؤرونجه اونو (یئنیگونشه بنزدرک) یئنی گون دئییرلر. آنجاق بیلدیگیمیز کیمی فارسجادا "روز" گوندوز دئمکدیر و بو سؤز هئچواقت گونش معناسیندا ایشلنمز. اونا گؤره ده همین متنین فارسجاسینی اوخویونجا معین آنلاشیلمامازلیق اورتایا چیخیر. بورادان دا باهار بایرامین ایلکین آدینین نوروز بلکه ده هئچ نوروز اولماماسی اورتایا چیخیر. بو قناعته گلینجه دئمک اولار کی "نوروز" سؤزو یئنیگونشین (یئنی گونون) فارسجایا چوخدا دوزگون اولمایان بیر ترجمهسیدیر .
5- همین اسطورهوی روایت اسلامیتدن سونرا خالق دیلینده بعضا دییشیلرک باشقا بیر روایتده یاشامیشدیر. بو روایتده جمشید پادشاهین یئرینی حضرت امیرالمومنین علی (ع) عوض ائتمیشدیر، آذربایجانین بعضی یئرلرینده او جملهدن مرندین یکانات بؤلگهسینده نوروز بایرامینا " امیر بایرامی" دئییلمهسی ده همین روایته دایانیر. (میرهدایت حصاری- ص.297)
بایرام قاباغی تکمچیلرین اوخودوغو بو شعرده ده گرروندوگو کیمی جمشید دئییل امیرالمؤمنینین تخته چیخماسی و دئولر دئییل یزیدین بوینونا نوخدا وورولماسیندان سؤز گئدیر:
امیرالمؤمنین تخته چیخاجاق
یزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق
شیرین شربت سو یئرینه آخاجاق
سیزین بو تازه بایراموز موبارک !
ایلیز، آییز، هفتهز ، گونوز موبارک ! (انقلاب یولوندا- 9و10جو سایی ص. 12)
6- اورتا ایران زرتشتیلرینین آنا یوردلاری یزد و کرمان ایالتلریدیر، هیندوستان زرتشتیلری ده اصلینده اسلامیتدن سونراسی تدریجا همین بؤلگهلردن هیندوستانین گجرات بؤلگهسینه کؤچموشلر .
7 - ایل il سؤزو تورکجهنین مختلف لهجهلرینده جیل cıl، چیلçıl ، ژیل jıl یا دا ییل yıl کیمی دئییلر، فارسجادا سال sal و اینگلیزجهده ییر year دا عینی کؤکدندیر.
8 - قازاق تورکجه سینده "ی=Y " عموما " ژ=J" اولموشدور، مثلا یاخشییا ژاکشی و یئنی یه ده ژانا دئیرلر.
9- تاسفله بسیم آتالایین چئویردیگی دیوان لغات الترکده همین متنین ترجمهسی بئله یازیلمیشدیر:
Her üç ayın bir adı var: yeni gün (Nevruz) den sonra ilkbahara “اغلاق آی oglak ay” , sonra “ الغ اغلاق آی uluğ oglak ay “ derlər. (divanü lugat-it-türk tercümesi C.1 S.347)
گؤروندوگو کیمی او نوروز سؤزونو ترجمه ائدرک یئنی گون یازیر و اصیل متنده اولان Nəyruz سؤزونون عوضینه ده پارانتز ایچینده Nevruz سؤزونو یازمیشدیر.
ترجمهده گئدن بو دقتسیزلیک اکثر آراشدیرماجیلاری یانالداراق، بئله گومانا سالمیشدیر کی گویا کاشغرلینین ثبت ائتدیگی کلمه "یئنی گون"- موش! و نوروز سؤزو ده گویا بسیم آتالایین پارانتزده گتیردیگی بیر ایضاح ایمیش!!.. حالبوکی اصیل متنده ابدا یئنی گون سؤزو یوخدور.
یئری گلمیشکن بو دویونون آچیقلانماسیندا دیوان لغاتالترکون عربجه متنینه باخاراق، منه یاردیمجی اولان حؤرمتلی قلمداشیم سیدحیدر بیات-دان صمیمی تشکرلریمی بیلدیریرم.
10- نادره خانیم بدیعینین تالیف ائتدیگی فرهنگ واژههای فارسی در زبان اویغوری" کیتابیندا بو کلمه نوروز = Nəvruz کیمی قئیده آلینمیشدیر. کی بو دا کاشغرلی نین اسکی اویغورلارین لهجهسیله قید ائتدیگی Nəyruz ایله داها چوخ اوست-اوسته دوشمکدهدیر.
11- دیوان لغاتالترکده یازیلان بو آتا سؤزو بئلهدیر:
tatsız türk bolmas, başsız börk bolmas
(تاتسیز تورک اولماز، باشسیز بؤرک اولماز)
12- آکادمیسین پروفسور محرم قاسیملینین نظرینجه چرشنبه آخشامیندا اودون اوستوندن آتلانماق زرتشتی اینانجلاری ایله تمامیله آیغیریدیر. او یازیر:
"زرتشت دینینده مقدس ساییلان اودا اینسانین نفسی بئله توخونمامالیدیر. اونلار گؤره اینسانین نفسی تمیز دئییلدیر و اونون اودا توخونماسی گوناهدیر. (او اوزدن ده آتشگاهدا قوللوق ائدن مؤبدلر اوزلرینه نیقاب سالارلار). گؤروندوگو کیمی نوروز مراسیملرینده اودا یاناشما ایله زرتشت دینیندهکی اودا یاناشمانین کسگین فرق وار. بورادا "آغریم، آجیم، تؤکولسون بو اوددا یانسین" دئییلیر، اینسانلار اؤز چیللهلرینی، آغریلارینی اودون اوستونه تؤکوب، اورادا یاندیرماق ایستیرلر."
محرم قاسیملییا گؤره بو اودو ایشیغی، گونشی خیلاصکار سایان، یاشاییشی آغری-آجیدان موشگولدن سیخینتیدان قوتاران بیر بؤیوک قوه اولدوغونو قبول ائدن اسکی تورک میتولوژی اینانیشیدیر. (Məhərrəm Qasımlı S.52-3)
----------------------------------------------------------------------
قایناقلار Qaynaqlar
1- ACE (Azərbaycan Sovet Ensiklopedyası) – (Azərbaycan CCR dövlət nəşriyyat- 1987- Bakı) Novruz maddesi
-2Celil Yaqupzade- Eski Azerbaycanda noruz kutlamaları- Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları-2000- Ankara)
3– Cevat Heyet- Eski Türklerde Takvim ve Nevruz bayramı- Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)
-4Məhərrem Qasımlı - Novruz mərasim kompleksinin tarixi mifoloji anlami- Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər VIII cild (Səda neşriyyatı--1999 Baki)
5- Mehmet Tekin – Nevruz (yeni gün ) coğrafyası ve nevruzun akdeniz bölgesi yansımaları Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)
6- Karşılaştırmalı -Türk Lehceleri Sözlüğü- (Kültür Bakanlığı- 1999-ANKARA): nevruz maddesi
7- Divanü Lugat-it-türk Tercümesi – Çeviren Besim Atalay (Türk Tarih kurumu Basım evi Ankara – 1385)
8- Tudara Arnavut – Gagavuz folklor türklerinde ilkyaz yortusu - Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)
9- انقلاب یولوندا- سایی 9 و 10 – علیرضا- اردبیلده چرشنبه و بایرام مراسیملری ( تهران - 1359)
10- محمود کاشغرلی - دیوان لغاتالترک، تصحیح کنیسهلی معلم رفعتین (مطبعه عامره دارالخلافه العلیه- تشرین 1333هـ. ق.)
11 - پرویز یکانی زارع – آذربایجان شفاهی ائل ادبیاتینا بیر باخیش (ناشر اندیشه نو، تهران، 1377)
12 - دکتر محمد معین – فرهنگ فارسی – ماده نوروز
13- میر هدایت حصاری- آذربایجان فولکلورو – (نشر تابان و شهریور- تهران – 1379)
14- دکتر حسین فیضالهی وحید – "عید نوروز ایران یا عید دوموز ترکان" – www.shamsnews.com