شعر صنعت‌لری (12)
حیسس جالاشدیرماسی
ناصر مرقاتی
ناصر مرقاتی
حیسس جالاشدیرماسی :
اوندا کی، «یاشیل پیچیلدادی آغاجلار»، «عطیر ساچدی سؤزلر»، «سرین سسلندی سحر»، «آجی باخدی گونلر» و «ساری ماهنی سؤیلدی باغ» یقین کی شاعیر ایماژ یاراتماق اوچون حیسس جالاشدیرماسی صنعت‌یندن فایدالانیب دیر. گوندلیک دانیشیق دیلینده‌ده: «آجی‌دانیشما»، «درین‌باخما» و «گؤز آغارتما» کیمی حیسس‌لرین جالاشدیرمالاری وار. اسکی‌دن بری بوتون دیللر و خصوصن اولارین ادبییاتیندا اولان بو جالاشدیرمالار نئجه اولوشور:
1)
اینسان حیسس‌لری و اولارین اؤزللیکلری:
اینساندا بئش (ائشیتمک، گؤرمک، توخونماق، دادماق و ای‌لَمک) حیسسی و بو حیسس‌لرین هربیرینین اؤزونه گؤره باجاریق ساحهسی و صیفتی وار، اؤرنکجه ائشیتمک حیسس‌ینین باجاریق حووزه‌سی (هر بیر جوره) سس‌دیر و بو سسلرین صیفتلری بَم‌لیک، ذیل‌لیک، اوجالیق، آلچاقلیق‌دیر بئله بیر اؤرنک‌نن گؤرک اینسانین هر بیر حیسسی هانسی باجاریق ساحهسی و هانسی صیفته مالیک‌دیر:
· ائشیتمک: (هر بیر سس) بَم، ذیل، اوجا، آلچاق ...
· گؤرمک: (هر بیر عینی نسنه، هر بیر گؤوروکن اولای) کیچیک، بؤیوک، اوجا، آلچاق، درین، دایاز، بوتون رنگ‌لر، اوزاق، یاخین، آز، چوخ، ایری، دوز، تووراق، آستا، گؤزقاماشدیران ...
· توخونماق: (لمس اولونان هر شئی) ایتی، کوت، بیز، گوبود، یوموشاق، ایستی، سویوخ، ایری، دوز ...
· دادماق: (یئمه‌لی هر بیر نسنه) ایستی، سویوخ، شیرین، آجی، تورش، شور، دادلی، دادسیز. آغیز ییغان، دیش‌قاماشدیران ...
· ای‌لَمک: (هر بیر قوخو آنلامی) توند، آز، خوش، پیس، عطیرلی ...
2)
حیسس جالاشدیرماسی نه دیر؟
دئییلدییی؛ ایلک اؤنجه ارسطو بیر اورتاق حیسس (Sensus Communis)دن سؤز آچاراق، چئشیدلی حیسس‌لرین، دیش دونیادان بیزه وئردیکلری بیرگه صورتلر و اؤزللیکلریندن دانیشیب. بو قونوشوقلار سورالار دوام ائتسه‌ده، اون‌سککیزینجی یوز‌ایللیکدن بری علمی آختاریشلار قونوسو اولوب.(1) آنجاق بیزیم بوردا توش توتدوغوموز اونون ادبییاتدا اولدوغو تعریفی‌دیر. بو تعریفه گؤره: شعرده و یا نثرده بیر ویا نئچه حیسسین اؤزلیکلرینی آیری بیر حیسسین اؤزلییی کیمی گتیرمه‌یه و یا بیر سؤیله‌نتیده ایکی و یا نئچه حیسسین جالاشماسیندان تؤرنمیش بیر احوالا حیسس جالاشدیرماسی دئییرلر.
«یاشیل پیچیلتی» سؤزونده «گؤرمک» حیسسی‌ایله «ائشیتمک» حیسسی بیرلشیب. و «سؤزلر عطیری» سؤزونده‌‌یسه «ائشیتمک» حیسسی‌له «ای‌لَمک» حیسسی بیرلشیب.
حیسس جالاشماسی اوچ فورمدا اورتایا چیخار:
- ایکی حیسسین اؤزللیکلرینین جالاشماسیندان: «آجی سویوخ» «سؤنوک آغری» ایلک اؤرنک‌ده «دادماق- توخونماق» حیس‌لرینین اؤزللیکلری و ایکیینجی‌سینده «گؤرمک - توخونماق» حیسس‌لر‌ینین اؤزللیکلری بیرلشیب.
- بیر حیسسین اؤزللیکلری او بیری حیسسین آدی‌نان: «آغی گؤرور بو دونیانی»، «آغی» ائشیتمک حیسس‌ینین اؤزللیی و «گؤرمک» باشقا حیسسین آدی.
- بیر حیسسین آدی باشقا حیسسین اؤزللیی: «ائشیدیرم آجیلاری» ائشیتمک حیسس‌ینین آدی باشقا حیسسین اؤزللیی.
اؤنجه دئدییم کیمی حیسس جالاشدیرماسی قدیم‌دن بری شعر و دئیی‌ده ایشلَنیب، آنجاق 18-19 نجی یوز‌ایللیکدن بری رومانتیک‌لر و اؤزللیکله سمبولیست‌لر (شارل بودلر و آرتور رَمبو) طرفیندن داها آرتیق اتکلندیریلدی و سورالار مودئرن ادبییاتین ایماژ یاراتما صنعتلرینده اؤنملی بیریسی اولدو.
هرحالدا اَیر حیسس جالاشدیرماسیندا ایکی حیسسین بیرلشمه‌سین اساس توتساق، بئش حیسسین بیرلَشمه‌سی 20 جوره دورم یارادا بیلر:
ائشیتمک+ گؤرمک= ماهنی چیچه‌یی
ائشیتمک+ توخونماق= سؤنوک آغری
ائشیتمک+ دادماق= سؤزون زهری
ائشیتمک+ ای‌لَمک= نغمه عطیری
گؤرمک+ ائشیتمک= یاشیل سؤزلر
گؤرمک+ توخونماق= گؤزلری سازاخ
گؤرمک+ دادماق= قارا آجی
گؤرمک+ ای‌لَمک= اؤلوم ایی
توخونماق+ ائشیتمک= سرین سسلی
توخونماق + گؤرمک= سویوخ گؤزلر
توخونماق + دادماق= کسرلی آجی
توخونماق + ای‌لَمک= سازاخ قوخور آرزیلار
دادماق + ائشیتمک= آجی خبر
دادماق + گؤرمک= شور گؤز
دادماق + توخونماق= شیرین شاختا (پارادوکس)
دادماق + ای‌لَمک= تورشامیش ای
ای‌لَمک+ ائشیتمک= یاسمن قوخور سسی
ای‌لَمک+ گؤرمک= قوخوسو یاز چیچ‌یی
ای‌لَمک+ توخونماق= عطیرلی ایستیسی
ای‌لَمک+ دادماق= نفسی بال دادیر
آنجاق عملده بو بیرلَشمه‌لرین بیرپاراسی چوخدا ایشلک دئییل. اؤرنکجه: ای‌لَمک- توخونماق و یا توخونماق- دادماق جالاشیقلاری آز گؤرونن بیرلشمه‌لر‌دیر. حال بو کی «یاشیل پیچیلتی»، «گؤزلری دیللر ازبری» کیمی گؤرمک- ائشیتمک و هابئله «آجی سکوت» و «شیرین سؤز» کیمی دادماق- ائشیتمک و «دیلی آجی» کیمی ائشیتمک- دادماق بیرلشمه‌لری ایشلک بیرلشمه‌لردن‌دیلر.
اؤنجه دئدییم کیمی حیسس قاتقی‌لاری اساسدا ایکی حیسسین بیرلشمه‌سیندن یارانار آنجاق اولا بیلسین‌کی اوچ (و بلکه‌ده آرتیق؟) حیسسین بیرلشمه‌سیندن‌ده یارانا بیلسین:
· ایکی حیسسین بیرلشمه‌سی
بو بیر‌لَشمه‌ده ایکی حیسس اورتاق اولور:
"قوندارما گونش
اینی یالین یاز
کیپلنمیش دوداغدا آجی بیر ماهنی"
(ناصر مرقاتی/ تالانمیش گونش/ تابلو)
دئمک، «آجی ماهنی»
1) دادماق
2) ائشیتمک
حیسس‌لریندن یارانمیش سؤزدور.
· اوچ حیسسین بیرلشمه‌سی
اوچ حیسسین بیرلَشمه‌سی آزاراق، آنجاق اولابیله‌سی بیر‌لشمه‌‌دیر:
"اودا دا سورونور بیر ایپک سمیر.
دیشاردان آستاجا باش آلیب گلیر."
(ناصر مرقاتی/ تالانمیش گونش/ چاغیریش)
شعرینین ایلک میصراعسین‌دا اوچ حیسس بیرلشیب:
1) سورونمک: گؤرمک حیسسی
2) ایپک: توخونماق حیسسی
3) سَمیر: ائشیتمک حیسسی
اصلینده حیسس بیرلشمه‌سی ایستعاره‌دیر. ایستعاره تئرمین‌ینده دئدیک: ایستعاره و یا مئتافور ائله بیر صنعت‌دیرکی، اوندا بیر نسنه و یا آنلاما باغلی اولان آد، صیفت، قئید و فعلین اؤزللیکلرین «بو اؤزو دور= این‌همان» دییه باشقا بیر نسنه و یا آنلامین اؤزللییی گؤرسَدک. مثلن یاغیشین یاغما اؤزللییین آنانین گؤزلرینه وئرک: «آنانین گؤزلری صبحه‌دک یاغدی». حیسس قاتقی‌سیندا ایسه بیر و یا ایکی حیسسین اؤزل‌لیک (صیفت و قئید)لرین باشقا بیر حیسسه وئریریک. و بولارین آیرینتی‌لاری یالنیز اوندا دیر‌کی: ایستعاره گئنیش بیر آلاندا عمل ائدیر، آنجاق حیسس قاتقی‌سیندا یالنیز حیسس آلانیندا اولان آیری حیسس‌لر منیمسه‌نیر. مثلن: «ساری ماهنی سؤیلدی باغ» اؤرنه‌یینده، گؤرمک حیسس‌ینین اؤزللییی اولان ساری رنگینی، ائشیتمه‌یین اؤزللییی گؤرستمیشیک. بو او آنلامدا‌دیر کی، هر بیر حیسسین اؤزللیی باشقا حیسسین اؤزللیینین اؤزو کیمی تانیدیلیر. و اونا گؤره‌ده ایستعاره تئرمینی آلتیندا یئرلشیر.
"دنیزین اؤرتوگو ماوی، اوفوقون سقفی سماوی
آینادیر هر نه باخیرسان یئر اولوب گؤیله موساوی
غرق اونون شعرینه راوی."
شهریار/ سهندییه
سون میصراع‌دا گؤرمک حسی (غرق اولماق)لا ائشیتمک حیسی(شعر) بیر لشیب.
" ...
هاوادا سرین
هاوادا هیس قوخوسو کیمی بیر شئی
هاوادا قار قوخوسو وار..."
(ناظیم حئکمت/ شعرلر 1/ 4 دونجی یاییین1976/ ص77)
"...
یول بویو جَویز
قوخوسو حنا، قوخوسو یاشیل"
(ناظیم حئکمت/ شعرلر 1/ 4 دونجی یاییین1976/ ص160)
دیققت
1):
آهو گؤزلرین= ایستعاره
آهو کیمی گؤزلرین= تشبیه
شیرین شیرین سؤزلرین= دادماق- ائشیتمک حیسس‌جالاشدیرماسی
2): بو صنعته فارسجادا «حس آمیزی» و لاتینجه‌ده « Synaesthesia » دئییرلر. تورکجه‌میزده بونون «حیسس بیرلشمه‌سی»، «دویغو بیرلشمه‌سی»، «دویغو جالاشدیرماسی»، «دویغو قاتقیسی» و «حیسس جالاشدیرماسی» کیمی قارشیلیقلاری وار، آنجاق من «دویغو» سؤزونون نئچه معنالی اولدوغونا گؤره «حیسس جالاشدیرماسی»ن سئچدیم. اولا بیلسین کی باشقا دوستلار آیری آدلار سئچسینلر.
برلین 2010/ 07/ 21