شعر صنعت‌لرِی (11) 

   آرخئییزم  

   ناصر مرقاتی

ناصر مرقاتی

آرخئییزم (آرخاییزم)

نثر و شعرده،  اسگی‌لشمیش و دیل تاریخینده اونودولموش و چاغداش دینله‌ییجی و یا اوخوجویا غریبه گلن سؤزجوکلرین گتیریلمه‌سینه آرخاییزم دئییلیر. بو سؤز (archaism) اصلینده  یونانجا و یا لاتینجه‌دن آلینمیش سؤزجوک دور و بیر باخیمنان تورکجه‌نین آرخا (آرخادا قالماق= کئچمیش‌ده قالماق کیمی) سؤزویله بیر آنلاما گلدییینه گؤره بیزده ائله بو صنعته آرخاییزم دئیه‌بیله‌ریک.

آرخاییزم ایشلک صنعتلردن اولماسادا یئرینده و باشاریقلا ایشله‌نرسه شعرده اؤنملی تأثیرلر بوراخار. معنانی درینلشدیرر، گیئچمیش زامانی و تاریخی دورومو اوخوجونون ذهنینده وورغولار و یئری گلر کن شعری اینجه‌لشدیرر. شاعیرلر چوخو بئله کلمه‌لری ایکی قصد ایله شعرده ایشله‌دَللر: 

1. شعرده بیر تاریخ‌سل  و اؤزللیکله بیر ائپیک دورومو وورغولویوب و اوخوجونون ذئهنینده جانلاندیرماق و تداعی اوچون.
2. شعرین هاوا و آهنگین گؤزَللتمک اوچون.

اونا گؤرده آرخئییزمی بیر لفظی صنعت‌ سایماق اولار.

" او نه شاعیر، کی خیال مرکبینه شووشیغایاندا

او نهنگ آت، آیاغین توزلو بولودلاردا قویاندا

لوله‌لَنمکده‌دی یئر گؤی نئجه طومار ساریاندا

گؤره‌جک‌سن او زاماندا

نه زامان وارسا ، مکان وارسا کسیب بیچدی بیر آندا

کئچه‌جکلر گله‌جکلر نه بویاندا -نه او اویاندا

نه بیلیم قالدی هایاندا."                                              (شهریار/ سهندییه)

«شووشیغاماق»، «شیغاماق‌»ین اونودولموش فورمو ‌دور و گؤردویوز کیمی بو سؤزجوک هم شعرین موسیقی‌سینی بوتون‌لشدیریر و همده بیر جوره اسگی زامانی و ائپیک بیر دورومو تداعی ائدیر.

و:

عمه‌جانین باغ بلله‌سین یئیردیم

سوندان دوروب اوست دونومو گئیردیم

باغچالاردا تیرینگه‌نی دئیردیم

آی اؤزوم او ازدیرن گونلریم

آغاج مینیب آت گزدیرن گونلریم                           حئیدربابا/ شهریار

بوردا «اوست دونو» و «تیرینگه» داها یادیرغانمیش سؤزلردی، و هارداسا تکه- توک ایشلنسه‌ده  

گئچمیشده قالیب.* 

و یا  

"بیترلی‌ده یام-یاشیل بیتگیلر

آخارلی‌دا دورنا گؤز آخمالار"                                         تالانمیش گونش

آذربایجان دیلینده «بیترلی» و «آخارلی» دانیشیق آلانیندان چیخمیش ایکی اسگی سؤزجوک دیلر. بو  شعرده ده، اوخوجونون ذهنینده گئچمیش زامانی و اونون اینجه‌لیکلرینی وورغولاماق اوچون بو ایکی آرخئییک سؤز ایشله‌نیب.                                                                               

آرخاییزمی‌‌ده‌، هر بیر باشقا صنعت کیمی، اینجلیک‌نن ایشلتمک‌گرک. آرخئییک دییه توتار-توتماز سؤزجوکلری سیرا گتیرمک، شعرین گؤزللشمه‌سی و یا زمانین تداعی ائتمه‌سینه هئچ یاردیمجی اولا بیلمز. کوبود کلمه‌لرین ایشله‌دیلمه‌سی کوبود زمانی تداعی ائتمک اوچون یارارلی اولا بیلر، آنجاق شاعیر بو کوبودلوغودا اینجه‌لیک‌نن گؤرستمه‌لی‌دیر. احمد شاملو بو صنعتین ایشلتمه‌سینده یئترینجه باجاریقلی اولوب. هر حالدا آرخئییک سؤزجوکلرین ایشلنمه‌سی بؤیوک احتیاط‌ ایستیر.

* آقای بهزادی «فرهنگ ترکی فارسی» سؤزلویونده تیرینگه سؤزون «بئشکَن» دییه چیلتیک آنلامیندا یازسادا، یو سؤز اصلینده بیر نووع، موسیقی اینسترومئنتی اولمادان، اوخوماق‌دیر.   

(دیققت! من شعر صنعت‌لری‌ینین ایلک مقاله‌سینده یانیلیب آرخئییزمی «آرخی تیپ» یازمیشدیم، باغیش دیله‌ییرم/ ناصر مرقاتی)