شعر صنعتلری (9)
سَمبول
ناصر مرقاتی
ناصر مرقاتی
· سمبول Symbol
اوزده بیر معنا، و دویغو (حیس) و یا انتزاع اوزره آرخادا باشقا بیر معنا داشییان نسنه و یا آنلاما سمبول دئییلیر:
قیش= قوجالیق، اؤلوم
گئجه= قورخو و ظولوم
آغ رنگی= گوناهسیزلیق و پاکلیق
قارتال= قهرمان، آلپ، ایتی‌گؤز
کیمی سؤزلر «دوغال دویغو و یا آبستراکت»لا یارانمیش بَللی سمبوللار دیلار.
باتی تعریفلرینده بونا، «سیمبول» و «سَمبول» دئییلن تئرمین یونانجادان گلمیش بیر سؤزجوکدور، قوزای آذربایجاندا روسلاردان آلینمیش «سیموول»، فارسلاردا ایسه «نَماد» و تورکییه ادبیاتیندا کؤکسوز «سیمگه» سؤزجویون دئییرلر1.
· سَمبول و قارماشیقلار
سَمبولون تعریفی آیدین و ساده اولسادا، بوتون شعر صنعتلرینی بیر قایناقدان خصوصا تشبیه کیمی صنعت‌دن آیریلمیش بیلن بیر پارا یازیچیلار، دولاشیق یوللارنان سَمبولو دا، گاه تشبیه، گاه استعاره، گاه کنایه و حتی گاهدان تمثیلدن آیریلمیش بیر صنعت ساییللار. مثلن دوکتور شمیسا «بیان» کتابی‌نین 193 نجی صحیفه سینده یازیر: "سمبولون دیبینه گئتسن تشبیه‌دیر، مشبه حذف اولور و مشبه‌به قالیر، مثلن اؤنجه دوزلوک و برابرلیک، ترازییا اوخشادیلیر و سورا عدالت ترازیسی اضافه‌سی یارانیر و اوندان سورا (موضاف)، موضاف و موضافون علیه‌ین هامیسینا دلالت ائدیر.؟؟؟!!!. " دوکتور شمیسا 194 نجو صحیفه ده، بیر ایکی فرقه اشاره ائتسه‌ده، یانسیلانمیش (خصوصن عورفانی) سمبوللاری استعاره بیلیر، 195نجی صحیفه‌ده سمبولو مرشحه استعاره‌یه چوخ یاخین و 205، 206 نجی صحیفه‌لرده ایسه، سمبولو تمثیلنن موقاییسه ائتدیکده اورتادا یالنیز ایکی آیرینتی گؤرور.
بئله بیر دولاشیق تعریفلرنن سَمبولون نه‌اولدوسونا چاتماق اولماز. بو تعریفلری اؤیرَنن کیمسه، مثلن هر بیر زادین تشبیه‌دن کؤکلندییین گؤرن یئرده، سمبول، تمثیل، استعاره، مجاز قونولارینین نه‌دن چئشیدلی اولدوقلارینی و آیری، آیری آد داشیدیقلارینی باشا دوشمویه‌جک. آنجاق هر حالدا سَمبولون ایکی تئرمین‌نَن چاشدیریجی اوخشارلیغی وار:
1. سَمبولنان علامتین آیرینتیسی
هردن گؤرورنور بیر پارا یازیلار و دانیشیقلاردا بو ایکی تئرمین بیری- بیرینین یئرینه ایشله‌نیلیر. دوغرودور کی، علامتلرین ده سمبوللارا تای، آرخاسیندا آیری بیر معنا وار: قیزمیزی چیراغ، اؤنوموزده اولان خطردن ایراق قالماق اوچون، بیزه «دایان» دئییر، و یاشیل چیراغ «گئتمگ»ه امر ائدیر، آنجاق بولار جانسیز، و قویولموش قرار اوزره یارانان علامتلردیلر، و عکسینه، سمبولون اؤرتویو آلتدا بیر دویغو و یا انتزاع یاتیب؛ آغ رنگینین پاکلیق سمبولو کیمی تانیماق، دوغال بیر حیسس‌دن باش آلیب گلیر، حال بو کی، کیمسه مثلن، «دایانماق یاساق دیر!» سورجولوک تابلوسوندان بئله بیر دوغال و یا انتزاعی حیسسی آلا بیلمز. بوندان دا دویغوسوز و روحسوزو ریاضییات، شیمی و فیزیک علامتلری دیر؛ دونیانین هر بیر یئرینده آسید سولفوریکی تانیتدیران بیر معنالی و کَسیمدن یارانمیش «So4h2» علامتینده هئچ بیر دویغوساللیغی تاپماق اولماز. اونا گؤره ده سمبوللارنان، علامت (Sigen)لرین آیرینتیسی دوغال ایلگیلی اولوب-اولمامالاریندا دیر.
2. سمبولنان کنایه‌نین آیرینتیسی
کنایه ایله سمبولون تعریفلرینده بیر پارا اوخشارلیقلارا گؤره، هردن بو ایکی صنعتین آراسیندا سینیرلار قاریشار:
کنایه نین تعریفینده دئدیک کی:
کنایه ایکی معنالی بیر دئییم دیر اونون معیار دیلده آنلامی وارسادا، باشقا بیر گیزلی معنا دا داشیر، و شاعیرین قصد ائتدیی ایکینجی معنا دیر. اؤرنکجه «اوزو قیرمیزی»
و سَمبولون تعریفینده گؤردویموز کیمی، سمبول ایکی معنالی بیر نَسنه دیر کی، عینی معناسیندان سورا بیر گیزلی معناسی دا وار، و اونون کنایه‌یَینن اساس آیرینتیسی؛ کنایه نین بیر «دئییم» اولدوغو و سمبولون بیر «نسنه» و یا آنلام اولدوغو دور.
· شعرده سَمبول گتیرمکله سَمبولیک شعرین فرقی
شعرده سَمبول گتیرمکله، سَمبولیک شعرین (خصوصن سمبولیستلرین اثرلری) فرقی وار، ایلک تشببوثده شاعیر سؤزونو، ایجازلا جانلاندیرماق ایسته‌دیکده، سؤز آراسی بیر یا نئچه سمبولدان فایدالانار،
"نیسگیل او چَرچییه قالسین کی، جواهیر نه دی قانیمر"
سهندییه شعرینده دَیرسیز شئی‌لر ساتان«چَرچی»، گئنیش باخمییان، باشی چیخمییان شخص، جواهیرسه ده‌یرلی و باجاریقلی شخص و یا سؤز سَمبولو دور. (بعضی یئرلرده چَرچییه، آیین- اویون ساتان دا دییَرلر.)
آنجاق ایکینجی تشببوثده (سَمبولیک شعرده) هر بیر شعرین بینؤره سینده اصلی بیر سَمبول دورور، و شاعیر ایلک تشببوثون عکسینه سَمبولو ایجاز اوچون یوخ بلکه، گئنیش دویغو یاراتماق و اطرافلی گؤرستمک اوچون شعرین گئدیشینده داهادا آچیقلاییر2. مثال اوچون بودلر، «آخشام هارمونیسی» شعرینین اساس سَمبولو اولان «اؤلوم و آرادان گئتمه» دویغوسونو، شعرین گئدیشنده آستا- آستا جانلاندیریر. استئفان مالارمه دئمیشکن سمبولیسم3؛ "بیر زادین خیردا خیردا یادا سالماسی ...4" دیر.
چارلز چادویک ( Charles Chadwick ) اؤز «سَمبولیسم» آدلی کیتابیندا بیر آیری سَمبولیک شعردن ده سؤز آچیر. او سَمبولیک شعری: 1) اینسانی 2) آرتاوار (فرا رونده) یئره بؤلدوکده ایلک بؤلومده بوتون طبیعته و اینسان ذاتینا عایید اولان سمبوللاری یئرله‌شدیریر، آنجاق ایکینجی بؤلومونده یعنی آرتاوار سمبولیسم‌ده، ایشله‌نن سمبوللاری دونیاسال، گئنیش، عام و واقعیت اؤته‌سینده دوران آرمانی بیر دونیانین گوسترگه‌سی گؤرور.
منجه چادویک‌ین بؤلگوسوندن ال‌گلن تعریفی بیر قه‌در گئنیشلندیرمک اولار:
1) طبیعته عایید اولان و یا شاعیر و یا بیر شخصه عایید اولان شخصی حیسس‌لر سَمبولیسمی.
2 ) گئنل‌لیکله اینسانا عایید اولان، ذهنی، پسیکولوژیک و آرمانی سَمبولیسم.
ناصر مرقاتی دن آشاغیدا گلن «اؤرتوک» شعری ایکینجی نووع تََشببوثون (آرتاوار سَمبولیسمین) اؤرنک‌لریندن‌دیر:
«اؤرتوک»
"یاغار...
یاغار...
و آ ...غ- آپ- باغ
آغاردار
هر یئری قار ...
-"نه شیرین ایلَنجه!
لطفا
دؤیمه سین قاپیمی کیمسه ..." دییه
قیمیلدامادان باخار...
و باخار ...
و یاغار ...
و باخار ...
و اؤرتر اوستونو اؤرتوک کیمی قار.
- آه نه یامان سئوینج!"
بختیار و دینج.
تالانمیش گونش/ص 25- 26
بوردا قار، "هر بیر دوروم اولورسا اولسون، منیم دینجلییم پوزولماسین" دییه اوزده دیرلری، اصلینده اؤلو اینسانلارین دوشونجه سینده اولان یاردیرغانلیق سمبولو دور. تورکجمیزده "یورقانی باشا چکمک" بونا یاخین بیر کنایه دیر. و ائلیوت هرز اؤلکه آدلی شعرینین ایلک مصراعلاریندا دئییر: "قیش بیزی قیزیشدیریردی، و تورپاغی/ اونوتدورجو قاردان اؤرتوردو"
· سَمبولون کوهنه و یا یئنی‌لییی
چئشیدلی دیل حووزه لرینده استعاره، تشبیه و باشقا شعر صنعتلری کیمی هر بیر سمبول دا، ایلک دؤنه یاراندیقدا بدیعی دیر، آنجاق یانسیلاندیقجا کسیملره چئوریلیر. ایندی داها هر بیر شاعیر بیلیر کی، گئجه‌نین دویغوسال و انتزاعی معناسی، ظولوم و قورخو ایچینده یاشاماق کیمی بللی آنلاملاردیلار و یا اود شهوت، پاکلیق، و بو کیمی مجازی معنالار داشیر و اوخوجولار بو تانینمیش سمبوللارا چاتدیقدا، اولارین آرخا معنالارینی‌دا دوشونوللر. هر بیر تکرارجا یانسیلانمیش سمبول بیر سوره‌دن سورا دانیشیق حوزه‌سینه گیردیکده بیر سمبول اولدوغو اونودولور.
II. آنجاق حتتا تانینمیش سَمبولارا چئوریلنلرین آرخا معنالارینا باخدیقدا، اولارین هله‌ده چئشیدلی سمبوللارا چئوریلمه‌یه پوتانسییئللری اولدوغونو گؤرمک اولور.
من، اون-اوچ، اون-دؤرد ایل بوندان اوول باشلادیغیم و هله ده آز ایشلَدییم «ایزلر و لَپیرلر» آدلی بیر یازیدا، بیر سیرا سؤزجوکلرین، ایلک دئییلدیکده، ائشیدنین ذهنینه گتیردییی ایلک حیسس‌لری بیر یئره توپلاماق ایستیردیم، بئله بیر حیسس‌لرین چوخو تانینمیش معنالار و یا شعرلرده ایشلنمیش آنلاملار اولسادا، بیر پاراسی هله ده سمبوللارا چئوریلمه‌میش انتزاعلار دیلار. (هر کلمه‌دن تؤرَنن بئله بیر ایلک حیسس‌لری، من، اؤز عاییلَمده، قوناقلیقلاردا و دوستلارلا راست گلدیکده سوروشوب و یادداشت ائلییب و اؤز یازدیقلاریما قاتقی وئریردیم.) مثلن آشاغیدا گلن «داغ» و «باشماق» سؤزجوکلرینه باخدیقدا، بو سؤزو یاخشی باشا دوشمک اولار، وورغولامالییام کی بولارین چوخو تانینمیش سمبوللاردیلار، آنجاق بیر پاراسی هله‌ده خام حیسس‌لر اولدوغونا باخمییاراق شاعیرین و یا یازیچینین باشاریغیندان آسیلی، سمبولا چئوریلمه‌یه پوتانسییئلی اولانلاردیلار:
«داغ»
1. اوجالیق (یئر)
2. یوکسکلیک (شخص)
3. آغیرلیق
4. چتین لیک
5. دؤیوش
6. سویوقلوق
7. تانریلارین یئری (اساطیر)
8. آماج (مدینه فاضله)
9. ووروشماق (سنگر)
10. پاکلیق
11. دایاناجاق
12. معنویت
13. شاعیرلرین و پیغمبرلرین الهام یئری
14. ابهاملی و رمزلی یئر
15. قورخو
16. اؤیونمک
17. سد
18. یالقیزلیق
19. دویغو و فیکیر
20. سیغیناق
21. قهرمان
22. قهرمانین آتی
23. ال چاتمازلیق
24. و...
«باشماق»
1. یول
2. یولا دوشمک، یولچولوق
3. حاضیرلانماق
4. تصمیم توتماق
5. آختاریش،
6. تجروبه
7. حرکت
8. سیخینتی (یوخو)
9. تلسمک (باشماقسیز یولا دوشمک) و یا (باشماغین دابانلارین چکمک)
10. قوناقلیق
11. میخچا
12. باشماخچی (مجاز)
13. باشماق چیخارتماق (دورقونلوق/ یورقونلوق/ایستکدن ال چکمک)
14. گَزمک
15. اوشاق قبری (باشماقلاری ائله بیل اوشاق قبری ایدی: تشبیه)
16. سَـس
17. آیاقلاما
18. و ....
«النمیشلر آغیسی» شعرینده (یازی سایتی)، «گونش» سؤزجویو اوچ دَییشیک آنلامدا؛ 1) گونشین اؤزو 2) گَرچکلیک3) ایگیدلر و قهرمانلار معناسیندا گلیر.
III. آما بدیعی سمبوللار بام- باشقادیلار مثلن:
اوندا کی، «تی. اس. الیوت»، صنعتسل بیر وارلیغین انسان یاشاییشنا نئجه نفوذ ائتدییینی گؤرسه دنده «قَهوئیمتول دومان»ین جاملارا ال سورتمه‌سیندن دانیشیر. «قَهوئیمتیل دومان» فابریکلرین توستوسوندن آلینمیش و بو چاغدا دورتوکجه‌‌سینه خالقین حیاتینی تأثیرلندیرن بیر دورومدا بدیعی سَمبول دور. «هرز اؤلکه/ اود موعیظه‌سی/ بهمن شعله ور/ ص 19»
و هابئله ناصر مرقاتی‌نین اوچوروم شعرینده کی، «چوبان آللادان» خالقی و خصوصن گنجلری اوچوروما چکن یالانچی اؤنجول‌لردن بدیعی بیر سَمبول دور «تالانمیش گونش/اوچوروم/خسته لیک/ ص 47»
آما نورمال دورومدا شاعیر هر بیر شعرده و هر زامان بدیعی سمبوللار یاراتماغلا مشغول دئییر، سَمبولیک شعرلری چیخدیقدان سورا، باشقا شعرلرده مصراعلار آراسی گلن سمبوللارین بیر پاراسی یانسیلانمیش و یا آنلاملاری دَییشیلمیش سمبوللاردیلار. آیدین دیر کی، سَمبولیک شعرلرده یانسیلانمیش سَمبوللاردان باجاریقسیز فایدالانما، یالنیز یانسیلانمیش شعرلره چئوریله بیلر. شاعیر بئله بیر یانسیتمالاردان گئری قاچمالی دیر.
· خالقلار آراسی سمبوللارین دَییشگـَنلییی
اؤنجه دئدیک اولا بیلر کی، شاعیر بیر پارا بَللی سمبوللاری یئنی دیل و یئنی فورمدا و یا اصلن بامباشقا آنلامدا ایشلده بیلسین مثلن: بیر شعرده اود شهوت کیمی آنلام داشیرسا باشقا شعرده پاکلاندیریجی بیر سمبول، باشقاسیندا ایسه ساواش سمبولو کیمی گؤرسه دیلسین، ایندی ده آرتیرمالییق کی، سمبوللاری یارادان حیسس‌لرین بیر سیراسینین عمومیتی اولسادا و چوخلو اؤلکه لرده بیر پارا قبول اولونموش و بیرگه سمبوللاری یارانسادا، آنجاق بوتون میللت‌لر آراسی بیرگه حیس قایناغی یوخدور و خالقدان خالقا دییشیله بیلر. مثلن بیر پارا خالقلار آراسیندا اود شهوت حیسسی تؤره دیرسه باشقا بیر خالق ایچینده، پاکلاندیرماق حیسسینین سمبولو دور و یا چوخلو خالقلار آراسیندا قارا پارچا اؤلوم و یا یاس سمبولودورسا، بیر سیرا هیندلی خالقلار آراسیندا آغ پارچا اؤلوم سمبولو دور و هابئله بایقوش بعضی خالقلار ایچینده اؤلوم و ویرانلیق سمبولو ساییلسادا، بعضی خالقلار ایچینده درین دوشونجه سمبولو کیمی تانینیر.
اتَک یازیلار
----------------------
1- «سیمگه» سؤزجویونون تورک دیلینده هانسی بیر کؤکدن آیریلماسی هئچ آیدینلاشمامیشدی. ماراقلیسی بوردا دیر کی، تورک دیل قورومونون 1974 ده آلتینجی باسقیسی اولان «تورکجه سؤزلوک»-ونده بو کلمه نین قارشیسیندا یازیر: «سیمگه آ [آد] فَلس [فلسفه]. قرارلاشدیریلمیش بَلیرلی بیر آنلامی اولان رسیم، حرف، بیتکی، حایوان گیبی ایشارت». رمز، سئمبول، تیمثال ... و هابئله «سیم» سؤزجویونون قارشیسندا یازیر: «آ [آد] دد [دئییم دیلی] ایشارت و رمز». آرتیرمالییق کی، «سیم» سؤزجویو اگر دئییم سؤزجویودورسه،یا تورکونون باشقا لهجه لرینده و یا «جوغتای» سؤزولویو کیمی سؤزلوکلرده اولمالیی دیر[؟؟!!]، حال بو کی، «ایماژ»-ا یئرسیز وئریلن «ایمگه (فرانسه ایماژ سؤزون‌نن آلینمیش)» سؤزونون کؤکونو «ایم» سانساق؛ اوندا دوزگون آنلامی رَمز و سَمبول‌دان باشقا آیری زاد اولا بیلمز. «ایم» سؤزجویو؛ دیوان اللغات التورک/بَسیم آتالای/4نجی جیلد، دیزین/ 1986/ ص 231 ده، قَروووللارین سیرر و رمَزی (اسم شب) معناسیندا. تورک دیل قورومو/ 1974/ آلتینجی باسقی/ص 408 ده «ایشارت» و «نیشان» معناسندا، فرهنگ آذربایجانی- فارسی/ ب. بهزادی/ چاپ اول/ ص 1080/ آذربایجانجادا «هیم» تَللففوظ ایله؛ «ایماء» و «اشاره» و بولاغ آدیندا ماهنیدا (قیزلارینان هیمین بیر دی ...) ایفاده سینده «سیرر» معناسیندا گلیر. نظره گلن «سیم» سؤزجویو فارسجانین «سیما= اوز و صورت» سؤزجویوندن آلینمش دیر، و بیر باخیمنان ایماژ آنلامین داشیر، یعنی ائله دوشونمک اولار کی، تورکییه تورکجه‌سینده، بو ایکی تئرمینین قارشیلیقلی معنالاری دَییشیک دوشموشدو !!!
2- اولا بیلر کی سمبولیک شعرده ده، مصراعلار آراسی چئشیدلی سمبوللار گتیریله، آما هر حالدا شعرین کؤکو یالنیز بیر سمبول اوسته قورولوب. مثلن:
· پاندول
یورقونام ...
آستانادا
توزلو باشماقلاریمین هر بیریسی بیر یاندا
...
بیر قلم سؤیلمه ده بیر دوستوم
هر گونکو کیمی ...
ساعاتین پاندولو هئی ییرقالانیر.
بو شعرده اساس سَمبول «پاندول= تکرار» معناسیندا اولاراق، «توزلو باشماقلار» مصراعلار آراسی گلن سَمبول دور. عمومیتله باشماق یول و گزمک نشانه سی اولارسادا، بوردا توزلو باشماقلار، چوخ گزمک، آختاریش آپارماق و تجربه ائتمک سمبولو و اونون هر بیریسینین بیر یاندا دوشمه یی بو آختاریشلی گزینتیدن تؤرنن یورقونچولوغو و اصلینده چوخلو آراشیدیرمانی گؤرسه دیر
3- یئری گلرکن سَمبولیسم و اونون نووعلارینا گؤره آیری بیر مقاله یازیلمالی دیر.
4- چارلز چادویک Charles Chadwik: سَمبولیسم/ ص10
برلین/ 21 جولای 2010
.