شعر صنعت‌لری (5)
کینایه
ناصر مرقاتی
- کینایه (ایکی باشلی سؤز)
- ناصر مرقاتی
هر بیر میللت، قووم، طایفا، عائله و حتتا ایکی کیمسه نین آراسیندا یارانیب و اوزده اولان آنلامینا باخمییاراق، گیزلی آنلامینا یورولان دئییملره (اصطلاحلارا) کینایه دئیرلر، بیزیم دیلده بئله سؤزلره «ایکی باشلی سؤز» و یا «ایکی باشلی دانیشیق» دئییرلر. باشقا سؤزله کینایه ائله بیر دئییم دیر کی، اونون معیار دیلده آنلامی وارسادا، باشقا بیر گیزلی معنا داشیر، و شاعیرین قصد ائتدیی ایکینجی معنا دیر. کینایه هم خالق دیلینده و همده شعرده، سؤزو و یا دانیشغی اورتولو گتیرمک اوچون سؤیله نر:
· کینایه خالق دیلینده:
"قولاغی توکلو"، فاناتیک و عوام.
"الی آچیق"، وارین باغیشلییان آدام
"اوزو قیرمیزی"، اوتانماز
معناسیندا کینایه لردیلر. گونئی آذربایجاندا چوخو گنجلر آراسیندا دئییلن "ایکی قیرانلیغی ایری دیر= گئج باشا دوشور" معناسیندا راییج اولان چاغداش کینایه لردن دیر.
· کینایه شعرده:
"قودوزون کورکونه ظالیم بیره لر تک داراشاندیر" (سهندییه)
· کینایه چوخو دؤرد جوره ایشلنر:
1.
"قوللاری چیرمالاماق= کؤنوللو ایشه باشلاماق، ایشه حاضیر اولماق" کیمی، (اسم +فعل) ترکیبنده گلر.
2. "بؤیوش وئرمک= اؤزون اولدوغوندان آرتیق گؤرستمک، تفاخور " کیمی (قئید + فعل) ترکیبنده گلر.
3. "الی اوزون = یئتیک، اونو بونو ووران " و "اوزون قولاخ= قانماز" کیمی (اسم+ صفت) حالیندا گلر.
4. "سوت گؤلو= چوخ کئف و یا نئشه وئرن بیر شئی و یا حال" (اسم+ اسم) آرتیریلمیش (موضاف و موضافون الیه) حالیندا گلر.
· کینایه نین آیری شعر صنعتلرینن فرقی:
کینایه نین دوشونمه سی بیر قدر چتین ایش دیر، بو اونا گؤره دیر کی، کینایه ده اؤرتولو سؤزدن
گیزلی معنایا یؤنلدیجی هئچ بیر ایز و یا نشان یوخدور. بو گیزلی معنانی دوشونمک اوچون یالنیز خالق آراسیندا سؤیلنَن و هابئله بیر زامان دئییلیب و داها اونودولموش دئییملری تانیماق گرک.
آما هر حالدا بو فرقلری تانیماق اوچون بیر نئچه آیرینتییادا اشاره ائتمک اولار.
قطعیتله کینایه، استعاره نووعلاریننان بیری ساییلا بیلمز بونون اصل نَدنی اوردان دیر کی:
1. یوخاریدا دئدیییمیز کیمی، کینایه‌ده، استعاره‌ده اولدوغو کیمی هئچ بیر قرینه (دؤندریجی) یوخدور
2. استعاره‌نین عکسینه، کینایه‌ده هم سؤیلـَنن و همده طلب اولونان آنلامین هر ایکیسینین حقیقی و موستقیل معنالاری وار مثلن:
"آستاری اوزونن باها باشا‌گلدی"
کینایه‌سینده، اولا بیلر کی دوغوردان‌دا بیر کیمسه، آلدیغی آستارا، آلدیغی اوزدن آرتیق پول وئرمیش اولا.حال بو کی، مثلن:
"چؤله واردیم عشق یاغمیشدی"
استعاره سینده عشقین یاغماسی هئچ بیر حقیقی معنا داشیمیر. و یا
"باکی داغلاری‌دا های وئردی سسه قیها اوجالدی"
استعاره‌سینده، هئچ بیر داغ سسه های وئره‌بیلمز.
3. استعاره نین تعرفینی نظره آلدیقدا، کینایه ده هئچ بیر نَسنه و یا آنلامین اؤزللیکلری باشقا آنلامین اؤزللیی یئرینه ایشلنمیر. اؤرنک اوچون «اوزو قیرمیزی» کینایه‌سینده دئمک اولار: اوزلو و یا قابان آدامین اوزو اولا بیلر کی قیرمیزی اولسون و یا اولماسین، بو اونو دئمک دیر کی اوزو قیرمیزیلیقدان اوزلولویه چاتماق یالنیز قرارداد اوزره اولور اونا گؤره‌ده استعاره یوخ کینایه ساییلا بیلر.
کینایه، استعاره ینن فرقی اولان کیمی اؤزل شعر صنعتی ساییلان مجازینان دا آیریلیغی وار. دئمک کینایه ده دئییلدیی آنلاملا طلب اولوندوغو آنلام آراسیندا هئچ بیر «علاقه = ایلگی» لازیم دَییر حال بو کی مجازدا بئله بیر علاقه و یا ایلگی گرک دیر. «بؤرک قویماق» کینایه سینین اوزده کی معناسینان، طلب اولوندوغو «فیریلداقلیق»ین آراسیندا هئچ بیر علاقه و یا ایلگی تاپماق اولماز حال بو کی، "یوز آوار دنیزی شوملادیلار" مجازین دا گؤروروک کی، «آوار»، «گمی» دن اولان بیر مجاز دیر، و گمی ایله آوارین علاقه و یا ایلگیسیندن دوغولوب و شاعیر گمی یئرینه اونون بیر جزئی اولان آواری ایشله دیب.
کینایه نین تشبیه نن ده آیرینتیسی وار، بیر پارا کینایه لرده اولا بیلر کی، سؤیلنن سؤزله طلب اولونان سؤزون آراسیندا استثنا حالیندا بعضی گیزلی اوخشارلیقلار تاپیلسین، آنجاق دئدییم کیمی بولار یالنیز
استثنا حالیندا اودا چوخ اوزاق بیر ایلگینن مومکون اولان بیر زاد دیر. مثلن «قولاغی تویکلو» کینایه سینده بیر اوزاق ایلگینن دئمک اولار قولاغین توکدن توتولماسی، تازا سؤزلری ائشیتمه ییب و خبرسیز قالماق و اونا گؤره ده دَبسل دوشونمک «کیمی» دیر، بئله بیر اوزون و یاراماز یوروب یوزماقلار هئچ حالدا عمومیت داشیمیر.
کینایه نین سَمبولنان آیرینتیسی وار. سَمبول بیر «نَسنه و یا آنلام» دیر، حال بو کی، کینایه بیر «دئییم» دیر. (سَمبولا باخین)
کینایه نین آتا- بابا سؤزلرینن ده آیرینتیسی وار. آتا- بابا سؤزلری اخلاق و پئداقوژیک معنالاری داشیییر و شاعیر اونو «ارسال المثل» و یا «تلمیح» یولویلا گتیردیکده، سؤیله دییی آنلامی گوجلندیریر، آنجاق «ایپی قیسسا دیر»، «دار گؤز» و «آغ بیرچک» کیمی دئییملرده هئچ بیر اخلاق و پئداقوژیک آنلام یوخدور.
شهریارین سهندییه شعرینده ان گؤزل کینایه لری گؤرمک اولار:
"شیطانی یاغلاماق اولماز."
"آمما وجهینده فقیر خلقی اییلمیش سوروشان دیر."
"جوشغونون دا قانی داشدی، منه بیر هایلی سس اولدو." و ...
«یاغلاماق» کینایه دیر «یالتاقلیقلا توولاماقدان»، «اییلیب سوروشماق» کینایه دیر «آلچاق کؤنوللو اولماقدان»، «قانی داشماق» کینایه دیر «محببتی چوخالماقدان»