شعر صنعتلری (3)
استعاره (ایکینجی بؤلوم: استعاره نوعلاری)
ناصر مرقاتی
ایکینجی بؤلوم
استعاره‌نین نووعلاری:
قدیمدن بری استعاره نین نئچه نووع اولدوغو عالیملرین ماراغینی چَکمیشدی و گویا ارسطو بولارین ایلکینی دیر. هاوکسین یازدیغینا گؤره "ارسطو استعاره نی محتوا اساسیندا دؤورد یئره بؤلور:
- جنس دن نووعا («منیم گمیم بوردا دوروب»: «دورماق» جنس دیر، «لنگر سالماق» نووع).
- نووع دان جنسه («اون مین بؤیوک ایش»: ساییلمیش بیر سایی دیر و «چوخ» جنسینین یئرینده اوتوروب).
- نووع دان نووعا («بیر قیلینجلا دیرلییینی کسدی»، «کسدی»، «آلدی» یئرینده اوتوروب).
- تمثیل" (ترَنس هاوکس/ استعاره ص 19)
سورالار روملو کوئینتیلیانوس، بیر قدر فرقلی اولاراق، ارسطو کیمی استعاره نی دؤرد نووعا آییریر، آنجاق اونون بؤلگولری محتوا اساسیندا یوخ، بلکه موستعارون‌له‌نن موستعارون‌منه ین جانلی و یا جانسیزلیغی اساسیندا دیر:
- جانسیزدان جانلییا
- جانلیدان جانلییا
- جانسیزدان جانسیزا
- جانلیدان جانسیزا
(هامان ص 27)
داها سورا ریتوریکا اد هئرنیوم کتابینین آدسیز یازیچیسی اونو آلتی یئره بؤلور. ریتوریکا أد هئرنیومون بؤلگولری ایسه، گرچکده استعارنین نووعلارینا عایید یوخ، استعاره نین نئجه ایشلنمه‌سی و اونون تأثیراتینا عایید‌دیر. (هامان ص 29) بئله بیر بؤلگولر آزما- چوخ رومانتیکلره قدر سؤز قونوسویودور. رومانتیکلردن بری،اؤنجه ارسطو و کوئینتیلیانوسون استعاره‌نین نووعلاری آدیلا آدلاندیردیغی بیر پارا استعاره‌لر، تمثیل و تشخیص آدیلا، مستقل شعر صنعتلری کیمی تعریفلندی.
عرب ادبیاتی‌دا یونان ادبیاتیندان ائتگیلـَنرک، استعاره‌نین نووعلاریندان دانیشاندا، اونو قرینه‌نین نووعلاریندا خولاصه ائله‌دی، و حتتا کیمسه‌لر، اوزده استعاره‌نی ان دولغون و اؤنملی شعر صنعتی دئدیلرسه‌ده، اونو اصلده تشبیه‌دن آلینمیش بیر صنعت ساندیلار.
ظنیمجه، استعاره‌نین نووعلارین یاخشی تانیماق و ایندی‌کی بو چئشیدلی تعریفلرین آیرینتیسین دوشونمک اوچون، اؤزللیکنن کوئنتیلیانوسون ادعا ائتدیکلری بؤلگولره بیر دؤنه‌ده باخییب و اولاری عملده اؤز ادبیاتیمزدا نئجه ایشلنمه‌سیله قارشیلاشدیرمالییق:
- جانسیزدان جانلییا:
شعرده جانسیزلار و یا آنلاملارا جان‌وئرمه، یعنی جانلیلارین اؤزلیکلرین جانسیز و آنلاملارا وئرمه، استعاره نوعلاریندان بیری دیر، ایستر بو اؤزللیکلر انسانا و ایستر باشقا جانلیلارا عایید اولسون:
"گئجه
سومسوک گَزیر دووارلار آرخاسیندا"
بوردا ایته و حئیوانا عایید اولان «سومسونمه» اؤزللییی گئجه‌یه وئریلیب. و یا:
"دیلکلر گؤیردی اورکلر باخچاسیندا"
جانلاندیرماسیندا، بیتگیلرین «گؤیَرمه» اؤزللییین، دیلک کیمی بیر جانسیز آنلاما وئریریک.
خالق ایچینده:
"یئر نفس آلیر" و یا "یئره نفس گلدی" کیمی دئییملرده‌ده یئره، بیر جانلی کیمی یاناشیریق.
شهریارین سهندییه شعرینده یاخشی اؤرنکلرله راستلاشماق اولار:
"باکی داغلاری دا های وئردی سسه قیها اوجالدی" و یا
"وصل اییین آلمادا، ال چاتمادی عشقیم داماغ اولدو"
بوردا «باکی داغلاری» و «عشق» جانسیز آنلام دیلار و بیز بو جانسز آنلاملاری دئمکله جانلییا چاتیریق.
اوشاق ناغیللاریندا:
"... دئدی: ای بوز سن نه ظالیم سن! بوز دئدی: من ظالیم اولسایدیم گون منی اریتمزدی ...."
جانسیزدان جانلییا چاتان استعاره دیر.
حالی حاضیردا، بو نوع استعاره «تشخیص» تئرمینی آلتیندا تعریفلنیر.
بو نووع تشخیص و تمثیللرده یا شاعیر بیر نسنه‌یه انسان کاراکتئری وئردیکده؛ تنقید، اخلاق و پئداقوژیک آماجین جانسیزلارین دیلیندن دئییر، و یا داش، چشمه، دنیز، داغ و ... کیمی نسنه لر انسان کیمی بیر ایش گؤرور. ایندی‌کی مودئرن شعرده ده بو نوع استعاره ایشلک صنعتلردن بیری دیر. علیرضا نابدلین «چردک» شعری بو نووع استعاره لردن دیر.
- جانلیدان جانلییا:
جانلیلارین اؤزللیکلرین باشقا جانلییا وئرمکله جانلی دان جانلییا چاتیر:"سیز دئیین ای منی ایزله‌مگه دوزولن سیم قوشلاری من نه یی ایتیرمیشم ؟" (علیرضا صرافی)
و یا
"بوردا بیر شئر داردا قالیب باغیریر
مورووتسیز انسانلاری چاغیریر" (حئیدر بابا)
تشخیص و تمثیل کیمی استعاره صنعتلرینین چوخو فایزی جانلیدان جانلییا چاتیر، آنجاق یوخاریدا اشاره ائله‌دییم کیمی، آز فاییزی‌دا جانسیزدان جانلییا چاتیر.
- جانسیزدان جانسیزا:
بئله بیر استعاره لرده بیر جانسیزین اؤزللیکلری باشقا جانسیزا وئریلیر:
"ساری سونبوللره زولف ایچره اوراقلار داراغ اولدو" و یا
" گؤزده یاشلار چراغ اولدو" و یا
"چؤله واردیم سئوگی یاغمیشدی" (فارسجادان ترجمه)
ایلک میثالدا داراغین اؤزللیی اوراغا و ایکینجی‌سینده چراغلارین ایشیلداما اؤزللییی گؤز یاشینا و اوچونجوسونده یاغیشین اؤزللییی سئوگییه وئریلیب، دئمک هم موستعارون‌له و هم موستعارون‌منه جانسیز دیر.
طبیعتله باغلی اولان توصیفلرده بو نوع استعاره‌نی آیری استعاره‌لردن آرتیق گؤرمک اولار.
- جانلیدان جانسیزا:
کوئنتیلانوسون بو نووع استعاره‌یه گتیردییی میثال: («سینه سی» تپه) آنلامی چوخدا آیدینلادیجی بیر اؤرنک دَییر، آنجاق شهریارین آشاغیدا کی استعاره‌سی بونا یاخشی بیر اؤرنک اولا بیلر.
"باشینا ساوورولان اینجی چاریق اولموش آیاغیندا" (سهندییه)
«باشینا اینجی سوورولان» استعاره دیر شاه و یا شهریارین اؤزوندن، و «آیاغینا چاریق اولماق» کنایه‌دیر آیاغی آلتدا تورپاغ اولماقدان، و مصراعنین بوتونلویونه باخاندا «شهریار» کیمی جانلیدان چاریغا، یعنی تورپاغا چاتیریق. دئمک بو مرکب استعاره‌ده، شهریار، هامان «سنین» آیاغیوین چاریغی و یا تورپاغی‌دیر، دئمک‌دیر.
یوخاریدا سؤیله دییم استعاره نووعلاری، هم استعاره‌نین چئشیدلی حاللاردا گتیریلن صورتلرینین اؤیرنمه‌سینی چوخ ساده و ال‌وئریشلی ائلیر و همده استعاره تعریفی آلتیندا یئرلشن بیر پارا شعر صنعتلرینین دورومون آیدینلادیر. مثلن گؤروندویو کیمی، بو بؤلگولری معیار توتدوقدا آیدینلاشدی کی، تمثیل و هابئله تشخیص ساییلان شعر صنعتلری بیر پارچا و موستقیل شعر صنعتلری یوخ، بلکه چوخ فایزی جانلیدان جانلییا آز فاییزلاری ایسه جانسیزدان جانلییا گئدن استعاره نووعلار ایچینده یئرلشیر، حال بو کی، ایندی وئریلن تعریفلره گؤره بو صنعتلر بیر پارچا و هابئله چئشیدلی باخیشلارا گؤره گاه مجاز، گاه استعاره و گاهدان‌دا تشبیه صنعتلری آلتیندا تعریفلنیر.
تشخیص و تمثیل
یوخاریدا وئردییمیز استعاره تعریفینه اساسلاناراق، ایندلیکده موستقیل ساییلان تشخیص و تمثیل استعاره نین چئشیدلی نووعلاریندان دیلار. آنجاق اولاری موستقیل حالدا آشاغیدا گتیردییمیز بوندان اؤترو دور کی:
- گنج شاعیر و یازیچیلاریمیز، بئله بیر تئرمینه راست گلدیکده چاش باشلیغا اوغرامادان بولارین هانسی صنعت و هانسی بؤلومه عایید اولدوقلاریندان باش چیخارا بیلسینلر.
- یوخاریدا تعریفله دیییمیز تئرمینلری حال حاضیردا تعریفله‌نن تئرمینلرنن قارشیلاشدیرا بیلسینلر.
1- (تشخیص Persification) جانلی دان و جانسیزدان جانلییا:
«لارنس پرینLaurens Perrin » اؤز (Sound and Sense) آدلی کتابینین ایکینجی جیلدیندن بیر بؤلومو، فارسجایا «در بارهْ شعر = شعر گؤره» آدیلا ترجمه اولونموش کتابین 45 نجی صحیفه‌سینده یازیلیب:
"تشخیص؛ بیر حئیوان، بیتگی یا نَسنه و یا آنلاما انسان اؤزللیکلرین وئرمک‌دیر". شهریارین:
"وصل اییین آلمادا، ال چاتمادی عشقیم داماغ اولدو"
تشخیصینده، عشق آنلامی بیر شخص کیمی نظرده توتولاراق اونا انسانین «داماغ اولما» اؤزلییی وئریلیبدیر.
بیر پارا ادبیاتلاردا و اولاردان بیری اولان فارس ادبیاتیندا کی غالب نظره گؤره تشخیص؛ مجازین (عمومی مجاز) قونولاریندان بیری و بیر مستقل صنعت دیر، آنجاق دوغروسو بودور کی، استعاره نین تعریفینه قاییدساق چوخ آسانلیقلا تشخیصین بیر استعاره اولدوغون باشا دوشریک:
· استعاره: استعاره بیر جانلی، نسنه و یا آنلامین اؤزللیکلرین باشقا بیر جانلی، نسنه و یا آنلاما وئمک‌دیر. و یا ارسطو دئمیشکن: استعاره بیر نسنه‌نین آدین باشاقا نَسنه‌یه دئمک‌دیر.
· تشخیص: بیر جانلی، آنلام و یا نَسنه‌یه انسان اؤزللیکلرین وئرمک‌دیر.
گؤروندویو کیمی بو ایکی قونونون تعریفلرینین هر ایکیسینده بیر سیرا اؤزللیکلر بیر نسنه و یا آنلامدان آیری نسنه و یا آنلاما گئدیر، و بولارین تکجه آیرینتیلاری بوردا دیر کی، استعاره اطرافلی یعنی آنلام، نسنه و جانلیلار اؤزلیکلرین چئوره ییرسه، تشخیص یالنیز انسان اؤزللیکلرین چئوره ییر، اونا گؤره‌ده تشخیص، استعاره نووعولاریندان ساییلمالی دیر. بیز بئله سؤزو کوئنتیلیانوسون ایددعا ائتدیی بیرینجی و ایکینجی نووع (جانسیزدان جانلییا و جانلیدان جانسیزا) استعاره نووعلاریندا دا گؤروروک.
دوکتور شمیسا اؤز «بیان= دئیی» آدلی کتابیندا تشخیصین مجاز و یا استعاره اولدوغونا گؤره آیدین بیر ایضاح وئرمه‌ییبسه‌ده، تشخیصی استعاره بؤلومونده گتیرمکله، دوغرو اولاراق اونون استعاره‌دن بیر نووع اولدوغون گؤرسه‌دیر.
یئری گلمیش‌کن دئمه لییم؛ ایندی‌کی زماندا تشخیص آدیلا آدلانان بو صنعت استعاره نین ان ایشلک نوعلاریندان بیری دیر و نرمین خانیم کمالین، لاله خانیم جوانشیرین شعرینه، ائتدییی تنقید عکسینه هئچده فولکلور و بئله بیر زادلارا اختصاصی یوخدور. بونا مودئرن شاعیرلردن مین‌لر اؤرنک گتیرمک اولار.
هر حالدا تشخیص ان چوخ ایشلَنـَن استعاره‌لردن بیری دیر. شهریارین «حئیدربابایا سلام» هابئله سهندییه شعرینین ان اساس شعرصنعتلریندن بیری تشخیص دیر:
"حئیدر بابا گون دالیوی داغلاسین
اوزون گولسون بولاغلارین آغلاسین
اوشاقلارین بیر دسته گول باغلاسین
یئل گلنده وئر گتیرسین بویانا
بلکه منیم یاتمیش بَختیم اویانا"
بوردا «اوزون گولسون»، «بولاغلارین آغلاسین» و «وئر گتیرسین» کیمی انسانا عایید اولان اؤزللیکلر حئیدربابا داغینا و یا اونون بولاغلارینا و یا یئله نسبت وئریلیب. (جانسیزدان جانلییا)
خالق آراسیندا:
"یئر برک اولاندا اؤکوز اؤکوزدن گؤرر". و یا "قوردون اوزو آغ اولسا آوادانلیغا گوندوز گلر". کیمی دئییم و مثللرده‌ده تشخیصی گؤرمک اولار.
علیرضا نابدلین، «یالقیز قاراغاج» و «سئوگیلیم اولارسانمی؟» شعرلری، تشخیص اساسیندا یازیلمیش دی:
...
هرایلادیم کی: "ائی چای!
سئوگیلیم اولارسانمی؟"
سورونرکن هوسله
چیرپینارکن داشلارا
سؤیله‌دی حزین سسله
"سئودیگیم ده نیز دیر ائی ...
تله‌سیرم تئز چاتام
اؤزومو اونا قاتام
سن منیم تک بیر چایی
قوینوندا یئر وئررسن؟"
2- تمثیل: (جانلیدان جانلییا و جانسیزدان جانلییا)
اؤنجه دئمه لییم کی، بیزیم بو بحثلرده کی تمثیل تئرمینی مجاز تئرمینی کیمی ایکی معنادا گلیب:
1- فلسفه و ها بئله تشبیه ده اولان بیر استدلال قونوسو کیمی.
2- جانلیدان و جانسیزدان جانلییا یؤنلدن و ایندی تمثیل آدیلا مشهور اولان شعر صنعتی کیمی و البتته کی آشاغیدا گلن سؤزلریمیز ایکینجی قونو یعنی حاضیردا «تمثیل» آدلانان شعر صنعتی دیر.
انسانلارین سؤزلرین، ائدیملرین و کاراکتئرلرین، جانلیلار (خصوصا حئیوانلار) و جانسیزلار دیلی و عمللری ایله گؤرسدیب و ایچینده اخلاق، سیاست و تربیت آنلاملارین داشییان و یا تاریخین بیر بؤلومون گؤرسه‌دن ناغیللار، یازیلار و شعرلره تمثیل دئییرلر. باشقا سؤزله بو ناغیللار و یا شعرلرده، یازیچی اؤز سیاسی، اجتماعی، تاریخی، تنقیدی، اخلاقی و یا فلسفی دوشونجه‌لرین حئیوانلاردان و یا نَسنه‌لردن یاراتدیغی اؤزل کاراکتئرلرین دیللری و ائدیملری ایله سؤیلر.
«یاشلیلار اوچون ناغیل/ شئچدرین»، «کلیله و دمنه»، «لافونتئنین ناغیللاری» و هابئله تورکجه‌میزده «ثعلبیه/ محمد باقر خلخالی»، «قارقا و تولکو و یا یالانچی چوبان/ میرزا علی اکبر صابر» تمثیل اوزره یازیلمیش ناغیللار و شعرلردیلر.
تمثیللر یازیچی و یا شاعیرین سؤزلرینین تاثیرینی آرتیرماق و خصوصن آیدینجاسینا دئییله‌بیلمییَن سیاسی تنقیدلر و بیلگی‌لری دئمک، یا تربیت و اخلاق قونولارین اؤیرتمک اوچون یارانار.
تمثیلده یارانان کاراکتئرلر و آنلاملار گئتدیکجه دیلده و ادبیاتدا «اولگو»لر و مثل‌لره چئوریلیب و مثلن عادی یاشاییشدا «تولکو» فیریلداخ شخصلر و یا «قورد» چوخ تجروبه‌لی آما رحمسیز آداملارین میثالی اولار و بیر تانینمیش سمبول کیمی ایشلنر. بو تمثیللرده اولان کاراکتئرلر، آیری- آیری خالقلار آراسیندا، چئشیدلی اؤزلیکلری گؤرسه‌دیرسه‌ده، بیر پاراسی چوخلو خالقلار ایچینده عینی کاراکتئری تانیتدیریر.
پئندیر آغزیندا بیر قارا قارغا
اوچاراق قوندو بیر اوجا بوداغا.
تولکو گؤرجک یاواش‌یاواش گلدی،
ائندیریب باش ادبله، چؤمبلدی.
بیر زامان حسرت ایله قارغا ساری
آلتدان-آلتدان ماریتدی باش یوخاری؛
دئدی: " احسن سنه، آ قارغا آغا
نه نزاکتله قونموسان بوداغا
بزه‌دین سن بو گون بیزیم چمنی،
شاد قیلدین بو گلمگینله منی.
نه گؤزل‌سن، نه خوشلیقاسان سن،
یئری وار سؤیله‌سم - هوماسن سن.
توکلریندیر ایپک کیمی پارلاق،
بدنظردن ووجودون اولسون ایراق!
بو یقین‌دیر کی، وار سئویملی سسین،
اوخو، وئرسین منه صفا نفسین! "
بویله سؤزدن فرحله‌نیب قارغا
آغزینی آچدی تا کی، ائتسین - غا،
" غا " ائدرکن هنوز بیرجه کره
پئندیری دیمدیگیندن ائندی یئره.
تولکو فورن هاوادا قاپدی، یئدی،
قارغایا طعنه ایله بویله دئدی:
"اولماسایدی جهاندا سارساقلار،
آج قالاردی، یقین کی، یالتاقلار " .
شعر صنعتلرینه عایید چالیشانلارین بیر سیراسی تمثیلی، اوخشارلیق اوزره، بیر جوره مورککب تشبیه، بیر پاراسی ایسه اونو بیر جوره استعاره سانیللار.
دوغروسو بودور کی بو صنعت نه قدر اوزون و مورککب اولسادا، اوندا یارانان کاراکتئرلرین، تشبیه ده اولدوغو (علی شئر کیمی دیر) عکسینه، آیندینجاسینا هئچ بیر معادیله‌سی و هابئله دوغال حالدا بَنزرلیک اداتی یوخدور، اونا گؤره‌ده تشبه‌ین عکسینه تمثیلده کی کاراکتئرلر یازیچی و شاعیرین نظرده توتدوغو شخصیتلرین عینی‌سی دیر. یعنی بوردا بو هامان دیر اساسیندا (مستعار منه‌ین) اؤزللیکلری حئیوانلارا و نسنه‌لره وئریلیر، یعنی مثلا تولکو هامان علی آدیندا فیریلداخ شخصیت‌دیر. اونا گؤره‌ده تمثیلی استعاره‌نین نووعلاریندا بیری سایماق گرک.
نئچه سؤزون وورغولاماغی لازیم دیر:
- بعضی تعریفلرین عکسینه، تمثیلی، شعرده گلن آتا – بابا سؤزلری و خالق دئییملرینن بیر سانمامالییق و هابئله شعرده یالنیز بیر تمثیل‌سل ناغیلا اشاره ائتمک‌ده تمثیل ساییلا بیلمز، عرب و فارس ادبیاتیندا دوزگون اولاراق، شعر صنعتلرینده آتا – بابا سؤزلری و دئییملرینین گلمه‌سینه «ارسال المثل= مثل گتیرمه» و بیر تمثیلی ناغیلا و یا بیر تمثیلدن یارانمیش اولگویه اشاره ائتمه یه «تلمیح= گؤزله اشاره ائتمک» دئییلیر. یئری گلرکن اولارا گؤره ده دانیشاجاییق.
- تمثیلی، حماسه، درام و رومانس کیمی بیر «ادبی نووع» سانمامالییق. بو اونو دئمک‌دیر کی، اولا بیلسین کی ساییدیغیمیز بو نووعلارین هر بیری تمثیل فورموندا دا یازیلسین. بودا تمثیلین استعاره نووعلاریندا اولدوغو و بیر استعاره کیمی ایشلنمه‌سیندن دوغور. بو اونو دئمک‌دیر کی، هر بیر ادبی نووعدا استعاره‌نین ایشلنمه سی مومکون اولارسا تمثیلین‌ده ایشلنمه سی مومکون دور. اونا گؤره‌ده تمثیل بیر اؤزل صنعت یوخ بلکه گؤرستدییمیز کیمی استعاره نین نووعلاریندان ساییلمالی‌دیر.