دده قورقود داستانلاری 8  

  پروفئسور فاروق سومر  

  چئویرن: همت شهبازی

• دده قورقود داستانلاری  8
• یازان: پروفسور فاروق سومر ( FARUQ  SUMAR )
• کؤچورن : همت شهبازی

دده قوْرقود داستانلاریندا داورانیشلار

ایلنجه‌لر

داستانلاردا بللی زامانلاردا کئچیریلن بایرام و شنلیکلره دایر هئچ بیر شئی سؤیلنمه دیگی کیمی، تاریخی اثرلرده ده بو موضوع ایله علاقه‌دار هر هانسی معلوماتا راست گلینمیر. بیز داستانلاردا بی‌لرین تئز ـ تئز توی وئردیکلرینی گؤروروک. توی، ضیافت دئمکدیر. تویلار دوغوم، بی اوغلونون ایلک اووو، بیر دیلکله علاقه‌دار، بیر فلاکتدن قورتارماق، مختصری، هر هانسی بیر سئوینج وسیله‌سیله وئریلیردی. تویلارین دیگر تورک قوملرینده اولدوغو کیمی، اوغوزلارین اجتماعی حیاتیندادا مهم بیر یئری واردی. تویلار یالنیز بی‌لره دئییل، خالقادا وئریلیردی. بو، او قده‌ر اساسلی بیر عنعنه ایدی کی، اوغوزلاردا و دیگر تورک قوملرینده سیاسی و اجتماعی قورولوشون محافیظه‌سی تویلارلا چوخ یاخیندان علاقه‌دار ایدی. بی‌لر بیگی سالور قازان بی اوچ‌ـ اوخ و بوز ـ اوخ بی لری اورداسینا گلن زامان (ایلده بیر دفه) اونلار اوچون بؤیوک بیر توی وئره‌ردی. تویدا یئییلیب ایچیلدیکدن سونرا قازان خاتونون الیندن توتوب ائشیگه چیخار. تویا دعوت اولونانلار ‌تویون وئریلدیگی یئرده‌کی بوتون اشیالاری یاغمالایاردیلار. یاغمادان سونرا بی‌لر سالور قازانی سالاملایار و آتلارینا مینیب، یوردلارینا دؤنردیلر. آنجاق سالور قازان عادتین عکسینه اولاراق سون دفه ائوینی یالنیز اوچ ـ اوخ بی‌لرینه یاغمالاتمیشدی. بوز ـ اوخ بی‌لری‌نین تویا، یاغمایا دعوت ائدیلمه‌مه‌سی‌نین سببی معلوم دئییلدیر. قازانین بو حرکتی بوز ـ اوخلارین باشچیسی آروزقوجانین عصیان ائتمه‌سینه و بیر داخیلی دؤیوشه‌ سبب اولموشدور.

تورکلرین یاخین شرق اؤلکه‌لرینه گلدیکده دیگر عنعنه‌لرله یاناشی بو یاغمالی توی عادتینی‌ده گتیرمیشدیلر. فارس دیلینده اولان منظوم و منثور اثرلرده گؤرونن «خوان یغما» (یاغما سفره‌سی) سؤزو بو یاغمالی تویو ایفاده ائدیر. سلجوقلاردان باشقا، سوریا آتابی‌لری دولتینده (زنگی‌لر) و عثمانلی‌لاردا دا بو عادتین داوام ائتدیگی اؤزونو گؤستریر. (1)

داستانلاردا اوشاقلارین و گنجلرین اوینادیقلاری آشیق اویونوندان بحث ائدیلیر. بو، میللی بیر اویوندور. گؤی تورکلر دؤرونده بو اویونون اوینادیغی معلوم ایدی، بو اویون ایندی‌ده تورکیه‌ده اوینانماقدادیر. قدیم زامانلاردان بری کوره‌ک سومویو وآشیقلا فالا باخماق تورکلرین عادتلریندن بیریدیر. (2)

دده قورقود دا  داورانیشلار

داستان قهرمانلاری سویوق قانلی انسانلار کیمی گؤرونمورلر. اونلار قارشیلاشدیقلاری حادیثه‌لره داشقین و جوشقون رئاکسییا گؤستریرلر. بئله‌جه، «آجیغی توتاندا» یعنی هیرسله‌نن‌ده بیغلاریندان قان سیزان یا خود قاراداشی کوْل ائدن ایگیدلرین سئودیکلری اسیر دوشنده و یا اؤلنده «بؤیوره ـ بؤیوره» آغلادیقلاری گؤزه چارپیر. بی‌لر باشقا قوملرین اصیل‌زاده‌لری کیمی مغرور، شرف و حیثیت‌لرینه سون درجه دوشکون انسانلار ایدی. حاقلاریندا دانیشیلان اَن کیچیک دئدی‌ـ قودویا لاقئیدلیک گؤسترمزدیلر. بئله حاللاردا اؤلومو اوستون توتاردیلار. دیرسه خان ائولادی اولمادیغی اوچون قارا اوتاقدا اوتوردولموش، قاباغینا قویون یخنیسی قویولدوغو اوچون چوخ متأثر اولموش و بایندیرخانین اورداسینی ترک ائتمیشدی. (3) یئنه بی‌لردن بکیل اووچولوقدان مهارتی‌نین اؤزوندن دئییل، آتیندان گلدیگینی دئیه‌ن بایندیرخانا و یا قازانا «آلپ‌لار ایچینده بیزی قوسقونوموزدان پالچیغا باتیردین» دئیه‌رک آجیقلی بیر حالدا اورداسینا گئتمیشدی. (4) شخصاً سالور قازان او بیری بی‌لرین: «چوبان اولماسایدی، قازان کافیری آلا بیلمزدی» سؤزلری‌ایله باشینا قاخینج قالخاجاقلاریندان قورخاراق قاراجیق چوبانین یاردیمینی رد ائتمیشدیر. (5) قانتورالی‌دا(6) دوه ایله گوله‌شرکن سئوگیلیسی سلجان خاتوندان «دوه‌نین بورنوندان یاپیش» سؤزلرینی ائشیدن‌ده اؤزو ـ اؤزونه دئمیشدی: «مره، من بو دوه‌نین بورنونا یاپیشاجاق اولسام، قیز سؤزو ایله یاپیشدی دئرلر. یارین اوغوز ائلینه خبر وارا، دوه الینده قالمیشدی، قیز قورتاردی دئیه‌لر.»(7)

داستانلاردا «دستورسوزجا» یعنی ایذین آلمادان دؤیوشن آدامین یاغیسینا گیریشمه‌گین، دوشمنینه هجوم ائتمه‌گین عیب اولدوغو اصرارلا بیلدیریلیر. حتا بی‌لردن شیر شمس‌الدین «دستورسوزجا بایندیر خانین یاغیسین» باسماقدا آد چیخارمیشدی. (8) بو خصوص، یعنی ایذین آلمادان بیر آدامین بیر بوْیون، بیر ائلین دوشمنینه هجوم ائتمه‌سی‌نین عیب ساییلماسی باشلانغیجدا الده ائدیله‌جک دویوملوغا (غنیمته) اورتاق اولماق مقصدی ایله علاقه‌دار ساییلیردی. چونکی تورکلرده‌ده هر یئرده اولدوغو کیمی، دؤیوشون اصیل غایه‌سی غنیمت الده ائتمک ایدی. داها  سونرالار بو دوشونجه (غفلتاً، اجازه‌سیز هجومون عیب ساییلماسی) شرف و حیثیتی قوروماق دویغوسونا چئوریلمیشدیر.

قهرمانلارین سئوینجلرینی بیلدیرن حرکتلردن بیری ده قاس ـ قاس گولمک‌لری ایدی. (9) بو گون آنادولودا بو سؤزدن هله استفاده ائدیلیر.

سئوینجلی بیر خبر «موشتولوق» و «گؤزون آیدین» سؤزلری ایله بیلدیریلیردی. (10)

دؤیوشلرده دوشمنی مغلوب ائتدیکده و یا هر هانسی بیر تهلوکه‌دن قورتاردیقدا قول و قاراواش (کیشی و قادین کؤله) آزاد ائده‌ردیلر. سالور قازان بی شؤکلو ملیکی مغلوب ائتدیگی زامان 40 قول و 40 قیرناق (قاراواش ـ جارییه) آزاد ائتمیش، اونلاری آزادلیغا چیخارتمیشدی. (11) سالنامه‌چیلر فاتح سلطان محمدین‌ده اوْتلوق بئلی دؤیوشونده غلبه قازانماسی مناسبتیله 40000‌دن آرتیق قول و قاراواش آزاد ائتدیگینی یازیرلار.(12)

اوغوزلار حئیرتلرینی اساساً بیر الینی دیگرینه وورماقلا بیلدیریردیلر. (13) بو داورانیش گؤزله‌نیلمه‌ین سئویندیریجی و یا کده‌رلندیریجی، حئیرتلندیریجی بیر حادیثه و خبره آنی رئاکسیا ایدی. همین داورانیش فورماسی ایندی ده تورکیه‌ده اؤزونو گؤستریر. (14)

باشلیجا ده‌رین کده‌ر داورانیشی ایسه آغلاماق ایدی. اسیرلیک، اؤلوم کیمی حادیثه‌لر نتیجه‌سینده اوردالارا قارا شیون دوشر، یعنی اوردالار ده‌رین یاسا بورونر، جسور (15) بی لر هؤنکور ـ هؤنکور آغلایار، قادینلار ساچلارینی یولار، اوزلرینی و یاخالارینی جیرار و آیاقلاریندان آیاق‌قابی‌لارینی چیخاراردیلار. (16)

گؤی تورکلرین عثمانلی خاندانینا قده‌ر ده‌ییشمه‌دن داوام ائدیب گلن عادتلردن بیری‌ده بودور. آغلاماق کئچیریلن ده‌رین اضطرابی آزالدیردی.تورکلرده بئله حاللاردا آغلاماق طبیعی بیر رئاکسیا کیمی قبول اولونور و آغلاماماق عیب ساییلیردی. بو ایگید، جسور، سرت خاراکتئرلی آداملارین گونلرجه آغلامالاری بعضاً ایپک پالتارلارینی چیخاریب چیلپاق بیر حالدا قارا یاپینجی گئیمه‌لری و داها باشقا یاس عادتلری اسلام عالمی‌نین ساوادلی زومره‌سی تعریفیندن حئیرت و تعجبله قارشیلانیردی.

داستان قهرمانلاریندا ده‌رین اضطرابین تظاهروده پاپاق و ساریقلارینی یئره وورماقدیرکی (17) عثمانلی‌لاردا دا همین عادت واردی. (18) اوغوز ائلی‌نین باشلیجا یاس علامتی آغ رنگلی پالتارلارینی چیخاردیب قارا پالتار گئیمک ایدی. بو عادتی‌ده سلجوق دؤرونده کی تورکمن‌لر آراسیندا، ایران مونقوللاریندا، تیموریلرده، قاراقویونلولاردا، آغ قویونلولاردا ، آنادولو بی‌لرینده و نهایت، عثمانلی‌لاردا گؤره بیلیریک. (19) داستانلاردا گؤرونن دیگر بیر عادت‌ده قهرمانلار اؤلدوکده آتلاری‌نین کسیلیب یوغ آشی (احسان) وئریلمه‌سی باره‌ده اونلارین وصیتی‌دیر. (20) بو چوخ قدیم بیر تورک عادتی ایدی. گؤی تورکلر زامانیندا اؤله‌نین آتلاری‌نین اؤزوایله بیرلیکده باسدیریلدیغینی و یا کسیلدیگینی بیلدیگیمیز کیمی، (21) 10ـ جی عصرده کی اوغوزلاردادا اؤله‌نین آتلارینین کسیلیب اتی‌نین یئییلدیگینی گؤروروک.

بو گون ده تورکیه ده بیر آدام اؤلنده یئمک بیشیریلیب خالقا پایلانیر. (22)

10‌ـ‌جی داستاندا اؤلولره آش (یئمک) وئریلدیگیندن ده بحث ائدیلیر. (23) تورکلرده و مونقوللاردا بئله بیر عادتین اولدوغونو بیلیریک. (24)

اوچ‌‌ـ اوخ و بوز ـ اوخ آراسینداکی قارداش قیرغینینی گؤسترن سونونجو داستاندا اؤلوم آیاغیندا اولان بئیره‌ک آتی نین قویروغونون کسیلمه‌سینی طلب ائتمیش، یولداشلاری‌دا بونو یئرینه یئتیرمیشدیلر. (25)

بو دا چوخ قدیم بیر تورک عادتی ایدی. آلتای و پازیریق قازینتیلاریندا تاپیلان آتلارین بیزیم قهرمانلارین آتلاری کیمی اؤزلری آیغیر، قویروقلاری دا کسیک دیر. (26) بورایا قده‌ر یازدیقلاریمیزدان عثمانلی خاندانی‌نین چوخ قدیم تورک عادتلرینی یاشاتدیغی آیدینلاشمیش اولور. دئمه‌لی، هونلار دؤروندن گلن، اؤله‌نین آتی‌نین قویروغونون کسیلمه‌سی عادتی ده بونلاردان بیری‌ایدی.

یاووز سلیمین بؤیوک قارداشی احمد بیگین اوغلو سلیمان بی گنج یاشیندا 919‌ـ جو ایلده (1513) میصیرده طاعوندان وفات ائتمیشدی. قشنگ بیر گنج اولان سلیمان‌بیگین دفن مراسیمی آنادولو تورکلری‌نین عادتی اوزره کئچیریلمیشدیر. یعنی مرحوم شاهزاده‌نین تابوتونون اؤنونده قویروقلاری کسیلمیش، یهرلری ترسینه چئوریلمیش اولان آتلاری آپاریلمیش، سیندیریلمیش یای ـ اوخودا تابوتونون اوزره‌رینه قویولموشدو. (27)

داستان قهرمانلاری‌نین فضیلت دویغولارینا گلینجه، بونلار باشلیجا اولاراق جسور و مرحمتلی اولماق و گوجسوزلری قوروماق، یوخسوللارا یاردیم ائتمکدیر. ضعیفلره، قوجالارا ساتاشان و یولچولارا، چوبانلارا هجوم ائدن‌لر اونلار نظرینده پیس آدام دیر. داستانلارین دیلی ایله، آلینجاقالاسی‌نین کافیرلری اوغوز ائلیندن اسیر توتدوقلاری اوشون قوجا اوغلو اَیره‌گی اونو قورتارماغا گلن قارداشی سئیره‌ک ایله دؤیوشدورمک اوچون اونا قارداشی حاققیندا: «شوندا بیر ده‌لی ایگید یولچونون ـ یولاقچی‌نین، چوبانین ـ چولوغونون اَتمه‌گین آلیر»(28) دئمیشدیلر.

یولداشلاری دیرسه‌خان دا اوغلونا نیفرت یاراتماق اوچون اوغلونون گؤزه‌ل قیزلاری رام ائتدیگی، قوجالارا حقارتده بولوندوغو باره‌ده افترالار سؤیله‌میشدیلر. (29)

بیر آز یوخاریدا داستان قهرمانلاری‌نین تئز عصبله‌شن انسانلار اولدوقلارینی سؤیله‌میشدیک. لاکین اونلار سئودیکلرینه قارشی شفقتلی، شیرین دیللی اولدوقلاری کیمی، دوشمنلرینه قارشی‌دا مرحمتلی داورانیر، دؤیوشلرده آمان ایسته‌یه‌نی اؤلدورموردولر. (30) بئیره‌ک اونون اؤلدویونو سؤیله‌یه‌رک سئوگیلیسی ایله ائولنمک اوزره اولان یالانچی اوغلو یارتاجوغو آیاغینا دوشدویو و قیلینجی‌نین آلتیندان کئچدیگی اوچون عفو ائتمیشدی. (31)

داستانلاردا گؤستریلن آلپ ائله بیر جسور، تمکین‌لی، مرحمتلی، ضعیفلری قورویان (قالمیش ایگید آرخاسی) اؤیونمه‌گی سئومه‌ین انساندیرکی،بو گونکو میللت‌لرین قهرمان تیپی‌نین عینی دیر. آلپ‌لار بیر ـ بیری‌نین آدینی سوروشمازدیلار، بو نزاکتسیز‌لیک ساییلیردی. (32) بو گون کندلی‌لر آراسیندا بیری‌نین‌ آدینی نزاکت ائدن بیر کلمه‌ایله سوروشورلار. (33)

آلپ‌لاری قورخوتماق، جسارتلرینی قیران سؤزلر سؤیله‌مک ده اونلار آراسیندا عیبلی بیر داورانیش ایدی. (34) بوتون تاریخلری بویونجا تورکلر اوزه‌رینده اجتماعی بیر روح حاکیم اولموشدور. اونلار سئوینجی‌ده، فلاکتی‌ده هامیلیقلا، بیرلیکده قارشیلایاردیلار. 13‌ـ جی عصرده کی گؤی تورک کاغانی‌نین: «تورک بودونو اوچون گوندوز اویومادیم، گئجه اویومادیم» ـ دئمه‌سی بوروحون گؤزه‌ل بیر ایفاده‌سیدیر. خاقان، سلطان و بیگین وظیفه‌سی خالقی اؤزلریندن ناراضی سالماماق و اونلارا فراوان بیر حیات تأمین ائتمکدیر. داستانلاردا آجلاری دویدورماق، چیلپاقلاری گئیدیرمک، بورجلونو بورجدان قورتارماق باشلیجا معنوی حرکتلردن ساییلیر. سالور قازانا دایر «شجره‌تراکمه» ده‌کی منظومه‌ده اونون 41‌آتین اتینی بیر قازانا دولدوروب بو اتی الی ایله خالقا پایلادیغی یازیلمیشدیر. عثمانلی سالنامه‌چیلری‌ده عثمان و اورخان بی لرین اؤز اللری ایله یوخسوللارا آش پایلادیقلارینی یازیرلار. (35)

یئنه قورو چایلار اوزه‌رینده کؤرپو سالماق، اوزاق یوللار کناریندا عمارتلر قورماقدان بحث ائدیلیر. (36) بیرینجی حیصه‌ده تورک حکمدارلاری‌نین و بی‌لری‌نین اداره ائتدیکلری یئرلری جامع، مدرسه، خسته‌خانا، عمارت، کاروانسرا، حمام و کؤرپولر ایله بزه‌دیکلری قئید ائدیلمیشدی. بو گون بو آبیده‌لرین بیر قیسمی اونلارین بو ساحه‌ده گؤستردیکلری بؤیوک خدمت و غیرتین یادیگاری کیمی زامانیمیزا قده‌ر گلمیشدیر. آنجاق بو اثرلره جان وئرن سلطان و بی‌لرین یاشادیقلاری بینالار او قده‌ر ساده شئی‌لر ایدی کی، ایندی چوخونون یئری بیلینمیر.