شعر صنعتلری (3)
استعاره (بیرینجی بؤلوم)
ناصر مرقاتی
- شعر صنعتلری (3)
- استعاره (بیرینجی بؤلوم)
- ناصر مرقاتی
استعاره [A هامان B دیر]
استعاره سؤزجویو عرب دیلیندن فارس و تورک دیللرینه گلمیش کلمه‌دیر، فارسجادا دئییلن «عاریه و عاریتی» سؤزوینن بیر کؤکدن و «بورج ایستَمَک» معناسیندادیر. استعاره، شعرین شاه‌صنعتی، و بیر سؤزجویو باشقاسینا بورج آلماق دئمک‌دیر.
اوروپا دیللرینده بونا مئتافور (Metaphor) دئییلیر. مئتافور یونانجادان آلینمیش سؤزجوک‌دور و «بیر نسَنه و یا آنلامی باشقاسینین ایچریسینه آپارما» معناسین داشیر. ترَنس هاوکس‌ین یازدیغینا گؤره ارسطو استعاره‌نی بئله تعریفلیر: «مئتافور، بیر نسنه نین آدین باشقا بیر نسنه‌یه ایشلتمک‌دیر»1
استعاره، معنا حووزه سینده دوزلینن بیر صنعت‌دیر و شاعیر بیر سیرا آنلاملاری بیر معنا حووزه‌سیندن آیری بیر معنا حووزه‌سینه آپاریر، اونا گؤرهده دئمک اولار، شعر صنعتلرینده، استعاره و یا مئتافوردان مقصدیمیز ائله بیر صنعت‌دیرکی، اوندا بیر نسنه و یا آنلاما باغلی اولان آد، صیفت، قئید و فعلین اؤزللیکلرین باشقا بیر نسنه و یا آنلامین اؤزللیکلری کیمی گؤرسَدک. مثلن یاغیشین یاغما اؤزللییین آنانین گؤزلرینه وئرک: «آنانین گؤزلری صبحه‌دک یاغدی».
استعاره هم خالق دیلینده و همده شعرده گئنیش حالدا ایشلَک‌دیر:
دانیشیق دیلینده:
"قوش باشی یاغیر"
"گلین بوغان"
شعرده:
"یئنه قارداش دئیرک قاچمادا باشلار آیاق‌اولدو" 2 سهندییه
"أییل سولار اوسته تؤکولسون کؤلگـَن" ساهیر/ لریک شعرلر
استعاره نین استدلالی B، A) دیر)
بیز ایلک مقاله‌ده و هابئله ایکینجی (تشبیه بؤلومونده) مقاله‌ده آزما – چوخ تشبیه‌نن استعاره‌نین آراسیندا اولان آیرینتییا اشاره ائلَدیک، آنجاق استعاره‌نین استدلالین داها یاخشی گؤرستمک اوچون بو صحبتی بیر قدر آرتیق أتکلندیرمَلی‌ییک و هابئله استعاره‌ینن تشبیه‌ین معنا دوزنینده هاردا دوردوقلارینی آچیقلامالییق.
- (بو اؤزودور؟) یوخسا (بو اونا بَنزَییر؟):
خالق دئییمینده اولان تشبیه‌ده دئییریک:
"گؤزلری قان چاناغی کیمی قیزارمیشدی"،
حال بو کی ائله بو سؤزو استعاره حالیندا ایشلَتسک، دئییرک:
"گؤزلری قان چاناغی‌ایدیر".
بوردا، (کیمی) و (قیزارمیشدی) بَنزَرلیک و اورتاق بَنزرلیک سؤزجوکلری گؤتورولوب. شعر دیلینده‌ده بئله دیر:
"او اتکلرده نه قیزلار یاناغی لاله لرین وار" سهندییه
بو میصراعنین آنلامی بئله دیر: (سنین اتکلرینده اولان لاله لر، قیزلارین یاناغی‌دیر). تشبیه‌ده کی تمثیل استدلالی عکسینه بوردا، داها هئچ بیر نَسنه یا آنلامین هئچ بیر بؤلومونو آیری نسنه یا آنلاما بَنزَتمیریک. یعنی استعاره ده بیز تمثیل استدلالی اوزره یوخ بلکه «بو اؤزو دور» استدلالی اساسیندا گؤزلرین اؤزونو قان چاناغی، و یا لاله‌لری قیزلارین یاناغینین اؤزو گؤروروک.
بو ایکی دئییمده کؤکلی آیرینتی وار. آیدین دیر کی بئله آیرینتییا گؤز اؤرتمک، ائله هامان ایلک آددیمنان تشبیه‌نن استعاره نین تعریفلَمه‌سینده و هابئله باشا دوشمه‌سینده یانلیش یارادا بیلر.
بیلگینلرین بیر پاراسی آرادا اولان بو آیرینتییا، اؤتری اولموش اولسادا، اشاره ائتمیشدیلر.
کانادالی عالیم نورتوروپ فرای، فارس دیلینه «فرهیخته دوشونجه» آدیلا چئوریلمیشThe Educated Imagination آدلی کتابینین 16 نجی صحیفه سینده یازیر:
"تداعی ائله مَیین ایکی جوره اساس [یولو] وار؛ «قیاس3» و «بو اؤزو دور (این همانی)» [باشقا دیلله] یا بیری بیرینه بَنزییَن ایکی نَسنه وار و یا بیر سانیلمالی ایکی نَسنه." (تأکیدلر مندن دیر)
دوکتور شمیسا ایسه اؤزو استعاره نی تشبیه دن اله‌گلمیش بیر صنعت بیلیرسه‌ده، «بیان» آدلی کتابینین 143 صحیفه سینده یازیر:
"استعاره نین تشبیهَ گؤره اوستونلوکلریندن –قیسسالیقدان سورا- بیری بودورکی، تشبیه‌ده اوخشارلیق ادعاسی وار [آنجاق] استعاره ده بیرلیک و بو هامانلیق Identity"، سورا ایسه آرتیریر:
"پول ائلوار دئییر ایکی جوره ایماژیمیز وار: بیری تشبیه (آنالوژی) دیرکی اوندا دئییریک A، B کیمی‌دیر و آیریسی ایسه استعاره‌دیرکی اوندا دئییریک B، A دیر.
آنجاق ائدیمده بو بیلگینلرین چوخ آزی بئله بیر استدلالی جدی سانیب و بو ایکی صنعتی تام شکیلده بیری بیریندن آییریللار.
بوردا بیر زادین‌دا وورغولاماسین لازیم بیلیرم؛ گؤردویوز کیمی بو آیرینتیلارا اولونان اشاره‌لرده تشبیه قیاس اساسیندا تعریفلنیب، نظره گلن بو بیر منطیقسل استدلال اولا‌بیلمز، قیاس ائله بیر استدلال‌دیر کی، استدلال ائدن شخصی تاملیقدان جوزءَ چاتدیرار، حال بوکی، بیز تشبیه‌ده ایکی جوزءون بَنزَرلیینی نظردن توتوروق، اونا گؤرهده بئله بیر بَنزَرلیک «قیاس» یوخ بلکه «تمثیل» اساسیندا تعریف اولابیلر.4
هر حالدا آیری باخیمننان‌دا استعاره‌ینن تشبیه‌ی آیرماق اولار:
- تشبیه و استعاره‌نین جمله مئحورینیده‌کی یئرلری
مونژئن فردیناند دو سورسور (1913- 1857) اؤز، «عمومی دیلچیلییه گؤره درسلر» آدلی، اثرینده هر بیر جمله‌نین دوزلَیشینی ایکی مئحوردن آسیلی گؤرور: «یانیندا اوتورما مئحوری» و «یئرینده اوتورما مئحوری».
سوسورجا بیر جمله، معنا باخیمیندان آیری اولان سؤز واحیدلرینین بیری‌بیرینین یانیندا اوتورماغیندان اله گلیر. بو واحیدلرین نحو و گراماتیک اساسیندا او بیرینین یانیندا نه سایاق ایلشمه‌سی جمله‌نین سون معناسینی یارادیر، آیدین‌دیرکی بونون نئجه ایلَشمه‌سی بیر اؤزَل معنا دوزَنیندن آسیلی‌دیر. سوسور بو واحیدلرین نه سایاق بیری‌بیرینین آردیجا اوتورماسینا «یانیندا اوتورما= هم نشینی» دئییر. مثلن:
«من اوجا داغلار آشمیشام» جمله‌سینده آشمیشام فعلی، گرامئر اوزره صرف اولدوقدا، من، اوجا و داغلار واحیدلری‌نن، بیر نحوی دوزَن اساسیندا، بیر یئرده ایلَشمَسینده معنا تاپیر.
سوسورجا ایکینجی مئحورده، هر جمله‌نین واحیدلرینی آیریجا (او جمله‌ده موجود اولمویان) واحیدلرنن دَیشدیکده، یئنی جمله لر یاراتماق اولار. مثلن:
من یئرینه سن،
اوجا یئرینه درین،
داغلار یئرینه دره لر
آشمیشام یئرینه گئچمیسن
«سن درین دره لر گئچمیسن»
«اوجا داغلار باشیندا جئیران یول ائیلر.» و یا «داوینچی چوخلو آختاریشلار آپاردی.» جمله سی ده بئله ایلک جمله نین واحیدلرینین دَییشیلمیش تایی‌دیر. سوسور بئله‌بیر دَییشمَلره «یئرینده اوتورما» دئییر5.
سوسور بو ایکی مئحوری معیار دانیشیق و یازی دیلینه گؤره اورتایا سورموشدو. سوسوردان سورا، روس فورمالیستلرینین باشچیلاریندان اولان رومن یاکوبسون اؤز، «دیلین ایکی جنبه‌سی و ایکی جوره دیل پوزغونلوغو » آدلی، مقاله‌سینده بو ایکی مئحوره اؤنم وئردیکده، بئله یازیر: "دیلینده آیری نشانه دوزَنلری کیمی ایکی ماهیتی وار. دئیی (و یازی) ایکی نووع عملی احتوا ائدیر: اؤزل دیل واحیدلرینین سئچمه‌سی و اونلاری دولاشیق واحیدلرله مرکبلَشدیرمه‌سی. سئچمک، (یئرینده اوتورماق) امکانی و بَنزَرلیک دوشونوشونه دلالت ائدیر و اونا گؤرهده، اونون یاردیمیلا استعاره دوزلتمَک اولار. ... آرا وئرمه‌دن ذهنه چاغریلان صنعت، جزء‌دن کل‌لا و یا کل‌دان جزءَ گئدن مجازدیر. بو مجاز ترکیبی (یانیندا اوتورما) مئحورینه باغلی دیر، چون کی بو ایکی صنعت [جزء دن کل لا و یا کل دان جزءَ گئدن مجاز] بیر بیرایله یاناشی سؤزجوکلرنن ایلگیده دیلر".6
دئیوید لاج دان اولان «یوز آوار دالغالاری شوملادیلار» میثالیندا؛ آوار (پارو =کورَک) جزء‌دن کل‌لا گئدن مجاز دیر و قاییق و یا گـَمی ایله ایلگیده‌دیر یعنی آوار گـَمی‌نین بیر پارچاسی‌دیر و آوارنان گَمی‌نین یاناشی اولدوغوننان اله‌گلیب و شوملاماق ایسه کوتاننان آوار آراسیندا بَنزرلیک دوشونجه سیندن اله‌گلمیش استعاره دیر.
یاکوبسون استعاره‌نی بیر جوره بنَزرلیک بیلدیکده تشبیه‌ی ده استعاره کیمی یئرینده اوتورما دوزَنینده یئرلشدیریر، آنجاق منیم دوشوندویومه گؤره، تشبیه‌ده استعاره عکسینه هئچ بیر یئرینده اوتورما حالتی یوخدور و تشبیه ین ائلئمنتلرینین هامیسی بیر خط اوزره یئرلشیر اونا گؤرهده تشبیه استعاره نین عکسینه یئرینده اوتورما (جانشینی) دوزنینده یوخ، بیرگه اوتورما (هم نشینی) دوزنینده دورور.
دئمک هر بیر تشبیه‌ده، تشبیه‌ین معناسی جمله‌نین اوز دوزَنینده و یا یاکوبسون دئمیشکن «یانیندا اوتورما دوزَنینده» یعنی اوفقی دوزَنینده بیتیر، و اوخوجو جمله‌نی قورتاردیقدا، معنانی بیلمک اوچون کورلوخ چکمیر:
"تیترَییر ساز تئلی تک شاخه لرین چایدا چَمنده" سهندییه
سازی گؤرن هر بیر اوخوجو شاخه لرین نئجه تیترَمه‌سینی دویوب و اؤز ذهنینده جانلاندیرا بیلر. حال بوکی:
"باکی داغلاری‌دا های وئردی سسه قیها اوجالدی"
استعاره سینده، معنا جمله نین اوز دوزَنینده یوخ، درینلیینده و یاکوبسون دئمیشکن «یئرینده اوتورما دوزَنینده» یعنی عمودی دوزَنینده یاتیب و اوخوجو و یا دینلییجی جمله نی ائشیتدیکده اینانمادان اؤزوندن سورور «داغلار نئجه های وئره بیلرلر؟» سورا ایسه گیزلین بیر معنا دالیجا درینلره جومور و (داغلار هامان اولو کیشی‌لر و یا آدلیم شخصیتلر دئمک‌دیر) دوشونوب، تاپدیغی معناینان اؤز ذهنینده اصلی جمله‌نین معناسین یارادیر: «باکی نین آدلیم شخصیتلری های وئردی سسه قیها اوجالدی». بئله بیر گیزلین معنایا چاتماق جمله نین درین (عمودی) دوزَنینده ممکن اولور.
استعاره نین ائلئمئنتلری
اؤنجه دئدیک؛ بیر آنلام حووزه‌سینه عاییداولان بیر سیرا اؤزللیکلری باشقا حووزه‌یه آپارماغا استعاره دئییریک، شهریارین:
"اوتایین نغمه‌سی قووزاندی اورکلر قولاغ اولدو"
استعاره‌سینده «اورک و قولاغ» ایکی آیری - آیری آنلام حووزه‌سینده‌دیلر:
اورَیین حووزه‌سینده؛ دؤیئنمک، سئوینمک، سئومک، چیرپینماق، دایانماق، نییاران اولماق و اونلارجا بولاردان آیریلمیش کیمی سؤزجوکلر یئر توتور، حال بو کی قولاغ حووزه‌سینده؛ ائشیتمک، آسماق، وئرمک، بورماق، کار اولماق و اونلارجا بولاردان آیریلمیش سؤزجوکلر یئرلشیر. یوخاریدا دئدییمیز استعاره‌ده قولاغین ائشیتمک اؤزللییی اوریه وئریلیب. آنجاق بونو وورغولامالییق‌کی، بو استعاره نین استعاره اولدوغو یالنیز اورکلرین قولاغ اولدوسوندا خولاصه اولمور. آیدین‌دیر معیار دیلده هئچ بیر اورک قولاغ اولا بیلمز، آنجاق سؤز بوردادیر؛ هر بیر استعاره‌ده ائله بیر سؤزجوک تاپماق اولار‌کی، اوخوجونون دوشونجه سین اصل معنادان اوزاقلادیب و شاعیر ایسته‌دییی معنایا اوغراتسین، عربجه بئله سؤزجوکلر و یا سؤزلره «قرینه صارفه (بیز یالنیز قرینه و یا دؤندریجی دئییه جَییک)» دئییرلر. یوخاریدا اولان استعاره‌ده، اوتایین نغمه‌سی قرینه «دؤندریجی‌دیر و اوریین ائشیتمه‌سینین نَدنینی آیدینلادیر. قرینه‌نین تأثیراتین آنلاتماق اوچون داهادا ساده بیر اؤرنک گَتیرمَلییک. دکتر شمیسا بونا یاخشی اؤرنک وئریر: او دئییر:"من بیر شئر گؤردوم" سؤزو، عادی و معیار بیر سؤزدور، آنجاق "من جبهه‌ده بیر شئر گؤردوم" سؤزو استعاره‌دیر. شمیسا آرتیریر، «جبهه» سؤزجویو بیر قرینه‌دیر و دینلَییجی و یا اوخوجونون فیکرینی مئشه‌ده یاشییان شئردن بیر ایگیده یؤنَلدیر.
یوخاریدا اولان سؤزلریمیزی سونوجلاندیرماق اوچون دئمَلیییک، هر بیر استعارنین اوچ ائلئمئنتی وار:
1) بیرینجی آنلام حووزه‌سی: عربجه‌ده بونا موستعارون‌له دئییرلر. کیمسه‌لر تشبیه‌ده اولان مشبه‌نن بیرگه توتدوقدا بونادا «مشبه» دئییرلر.
2) ایکینجی آنلام حووزه‌سی: عربجه‌ده بونا موستعار مئنه دئییرلر. هامان کیمسه‌لر مشبه‌به‌نن بیرگه توتدوقدا بونادا «مشبه به» دئییرلر.
3) قرینه (قرینه صارفه): عربجه دن گلمیش سؤزجوک‌دور، و سؤزو معیار معنادان دؤندرن آنلامین داشیر. منجه تورکجه‌ده قرینه صارفه یئرینه «دؤندیریجی(= سؤزو معیار معنادان گیزلین معنایا دؤندرن)» دئمک اولار.
· قرینه نین یا دؤندریجی نین اؤنمی
دئیوید لاج-ین بیر گؤزل استعاره‌سی وار:
"یوز آوار دَنیزی شوملادیلار" (آوار=قاییق و یا گَمینی سورمک اوچون کورَک)
آیدین دیرکی شوملاماق کوتان ایشی‌دیر و کوتان دنیزی شوملایا بیلمَز. بوردا دنیز قرینه (دؤندریجی)سی بیزه گؤرسدیر کی، شولاماق باشقا بیر معنا وئرمه‌لی‌دیر، دئمک شوملاماق بوردا دنیزی و دالغالاری یاریب و گمی‌نین قاباغا گئتمه‌سینین، یعنی گمی‌نین حرکتینین استعاره‌سی‌دیر.
شهریارین:
"باکی داغلاری‌دا های‌وئردی سسه قیها اوجالدی"
مصراعسیندا‌دا «های‌وئردی» قرینه‌سی گؤرسه‌دیر کی «باکی داغلاری»، باکی بیلگین‌لریندن و بؤیوک شخصیتلریندن استعاره‌دیر.
دوغروسو بودور کی، قرینه و یا دؤندریجی استعاره‌نین اصل و اساس پارامئتری دیر و استعاره‌نین اونسوز معناسی یوخدور.
شعرده هانسی سؤزجویون قرینه اولدوغونون سئچمَه‌سی، چوخ اؤنم‌داشیر.
·
قرینه نین نووعلاری
قرینه یا دؤندَریجی ایکی نووع دور:
1) یا، مستعارون‌له (بیرینجی آنلام)ین اؤزللیکلریندن اولان سؤزجوکلردن دیر: "بوردا بیر شئر داردا قالیب باغیریر" استعاره‌سینده، «باغیریر» سؤزجویو هردَن انسانا دئییلیرسه‌ده، اصلده حئیوانین اؤزللیکلریندن دیر، مثلن"کوراوغلو باغیردی" سؤزونون اؤزوده استعاره‌دیر.
2) یا دا، مستعارون‌منه (ایکینجی آنلام)ین اؤزللیکلریندن اولان سؤزجوکلردن دیر: " دلی جئیران ائله باخما" استعاره‌سینده، «دلی» سؤزجویو قرینه اولدوقدا، جئیرانا یوخ، سئوگیلییه قاییدیر. یعنی دلی‌لیک جئیرانین اؤزللیکلریندن یوخ، سئوگیلینین (آدامین) اؤزللیکلریندن دیر، و اوخوجونون ذهنینی جئیرانین دلی اولدوسوندان دؤندریریب و نشان‌وئریر کی بو جئیران دوغوردان جئیران یوخ بلکه هامان شاعیرین سئوگیلیسی دیر.
باتی، فارس و [شمیسا و کدکنی نین یازدیغینا گؤره] عرب بلگینلرینین بعضی‌سینین نظرینه گؤره یوخاریدا قرینه نووعلاری دئدیییمیز سؤزلر، «موصررَحه» و «مورَششَحه» آدیلا استعاره نووعلاری‌دیلار. آنجاق یوخاریدا گؤردویوز کیمی بولار قرینه نووعلاریندان دیلار و استعاره نین باشقا نووعلاری وار.
اتک یازیلار
1- بیز نسنه نی هم بوتون جانلیلار، جانسیزلار و آنلاملارمعناسیندا ، همده یئری گلرکن اؤز معناسیندا ایشلتمیشیک.
2- «باشلار» سؤزجویونو سایی کیمی (بیرباش ایکی باش و ...) نظرده توتماق شرطی نن «باشلار آیاق اولدو» نو مجاز کیمی ده سایماق اولار.
3- بئله بیر تعریفلرده اگر قیاس سؤزجویو عمومی حالدا موقاییسه ائلمک (قارشیلاشدیرماق) معناسیندا ایشلنیبسه، بیزیم صحتیمیزه یارارلی اولمویان بیر سؤز دور، آما اگر منطیق استدلالاری اساسیندا اولسا دوغرو نظره گلمیر.
منیم الیمده نورتروپ فراییین اصل دیلده یازدیغی بو مقاله یوخدور، و هئچده بیلمیرم بوردا حؤرمتلی مترجیم، تمثیلی قیاس ترجمه ائدیب یوخسا ائله فرایین قصدی قیاس ایمیش، منجه بو کلمه قیاس یوخ تمثیل اولا بیلر، آنجاق بوردا یازیچی نئجه یازیبسا ائله گتیرمَلیدیک و بئله سؤزو عینن گتیرمکدن مقصدیمیز یالنیز بعضی بیلگینلرین باخیمیندا تشبیه له استعاره نین آراللاریندا اولان آیرینتینی گؤرستمک ایدی.
4- منطیقجه، هر بیر استدلال، یا «استقرا» یولوینان جوزءلردن تاملیغا چاتار (شعرده؛ جوزءدن تاملیغا آپاران مجاز) یا «قیاس» یولوینان تاملیقدان جوزءَ چاتار (شعرده، تاملیقدان جوزءَ چاتدیران مجاز)، یا «بو اؤزودور» یولوینان ایکی زادی عینی بیلر (شعرده، استعاره) و یا تمثیل یولوینان جوزءدن جوزءَ چاتار (شعرده، تشبیه)
5- استعاره نین نئجه دوزلمَسینده بیز، بو ایکی مئحوردن اولان، «یئرینده اوتورما» مئحورینه آرتیق دیققت ائلَمَلییک.
6- آوار جزء دن کوللا گئدن مجاز دیر. یعنی آوار دئدیکده گَمی خاطیرلانیر.